Urartu’nun kutsal kenti Muşaşir: Bir yağmadan geriye kalanlar

Kültür-Sanat May 18, 2023 Yorum Yok

Rıfat Kuvanç*

Eski Mezopotamya ve Yakındoğu tarihinde Tapınak yağmalarının tarihi, Sümer kent devletlerinin başlangıç devirlerine kadar uzanır. En erken bilgiler, tapınaklar yağmalanırken, kimi ilahları temsil eden sembol ve heykellerin yağmalayan Sıkıntı tarafından himaye altına alındığını gösterir. Bunun Temel gayesi, Hasım devletin yahut kültürün beslendiği Temel pahaları sembolik olarak yok etmek, bir nevi aşağılamak, onları rablerinin gücünden yoksun bırakmaktı. Emsal yaklaşımlar hem devletlerin siyasetlerinde hem de Bazen mitolojik anlatımlarda da yansımalarını bulur. mesela Persler’in Yunan tapınaklarını sistematik olarak yok etmelerinde yahut Didim Apollon Tapınağı’ndan Allah heykelini Ekbatana’ya taşımalarında benzeri hedefleri görebiliriz. Yeniden Troya Savaşı anlatımlarında Athena Palladion olarak bilinen Allah heykelinin ele geçirilmesiyle Troya, kollayıcı yaradanından mahrum bırakılır ve Cenk bu sayede kazanılır. Bir kültürün yahut bir kümenin dini sembollerine yönelik taarruzlar sayesinde o gücü yok etme siyasetinin en bilinen örneği ise Asurluların Muşaşir Tapınağı yağmasıdır.

ZAGROS DAĞLARI’NIN YARADANI HALDİ’NİN kutsal KENTİ MUŞAŞİR

MÖ 2. binyılın sonlarına ilişkin Asur metinleri Muşaşir sözüne ait en erken referansları içerir. I. Tiglatpileser devrine ilişkin yazılı kaynaklarda geçen Muşru sözü bu kentin en erken isimlendirmesi olarak kıymetlendirilir. MÖ 9. yüzyıla kadar farklı Asur hükümdarlarının metinlerinde ismi geçen Muşaşir kentine ait en bariz referans ise II. Assurnasirpal’in Ünlü Ziyafet Steli’nde geçer. Laf konusu stelde, hükümdarın Kalhu’da (bugünkü Nimrud) inşa ettirdiği yeni imparatorluk sarayının açılışındaki ziyafet merasimlerine Davet edilenler ortasında Muşaşir kentinin yöneticileri de yer alır. Bu metinler Muşaşir’in I. binyılın başlarından itibaren Değerli bir bölge olduğunu açıkça gösterir. Muşaşir kentini ön plana çıkaran en Değerli özelliği ise Allah Haldi’nin tapınım merkezi olmasıdır. Ulusal Allah Haldi, Urartuların MÖ 850’li yıllardaki kuruluşu öncesinde, Zagros Dağları’nda Lokal bir Allah olarak tapınım görüyordu. Lokal olarak Evvel Zagroslar’da tapınım gören Allah Haldi, Urartu’ların kuruluşu ile Birlikte Fazla daha geniş alanlarda tapınım görmeye başlar ve devlet dininin de merkezinde konumlanan bir yapıya bürünür. Gerçekten MÖ 8-7. yüzyıla tarihlenen Bukan stelinde Aramice olarak Haldi’nin isminin geçmesi Haldi’nin Mannaların da baş rabbi olduğunu gösterir. Haldi’nin Urartu panteonunda birinci sırada yer alma süreci, İşpuini ve oğlu Minua’nın ortak krallık periyodunda gerçekleşir. Krallığın başşehri Tuşpa’daki Meher Kapı yazıtı bunun birinci olarak ilan edildiği anıttır. Urartulardan günümüze kalan Fazla sayıdaki Tapınak yapısı, çivi yazıtları ve Allah Haldi’nin ismine ithaf edilen metal eserler Allah Haldi kültünün külliyen Urartu dinini şekillendirdiğini gösterir. Tüm kült merasimlerinin, askeri faaliyetlerin Allah Haldi kültü temelinde geliştiğini söyleyebiliriz. Gerçekten Tekrar Muşaşir yakınlarında tespit edilen Kelişin ve Topzawa stelleri, Urartu hükümdarlarının taç giyme merasimlerinin de Muşaşir Tapınağı’nda Allah Haldi’nin huzurunda gerçekleştiğini gösterir. Bu da bize Muşaşir’in, krallığın hem dini hem de hükümdarı faaliyetlerinin yasallaştırıldığı Temel merkez olduğunu gösteriyor. Gerçekten Mirjo Salvini ile Paul Zimansky, kurucu hanedanın Muşaşir’den Tuşpa’ya göçmüş olduğunu öne sürer.

DİCLE SULARINA GÖMÜLEN KHORSABAD KABARTMALARI

Fransız ressam Eugène Flandin, 1844 yılında, devrin Musul Konsolosu ve Mezopotamya arkeolojisinin bir manada kurucusu olan Paul Emil Botta’ya eşlik etmek üzere Khorsabad’taki kazılara katılır. Hafriyatı yapılan anıtsal Belde Asur İmparatorluğu’nun kuvvetli hükümdarlarından II. Sargon’un inşa ettirdiği bugünkü Musul Kenti’nin 15 km kuzeydoğusundaki başşehir Dur-Şarrukin’dir (Sargon Kalesi). Lakin o devir, hafriyatı yapılan bu kentin Asur İmparatorluğu’nun başkentlerinden Ninive (Akadça: Ninua) olduğu düşünülür ve daha sonra bu hafriyatlar kazara Ninive’nin kalıntıları olarak yayınlanır. Khorsabad hafriyatları; Mezopotamya ve eski Yakındoğu arkeolojisi açısından Fazla Kıymetli olmasının yanı Dizi Urartu arkeolojisi açısından da Kıymetli sonuçlar ortaya koyar. Hakikaten buradaki hafriyat çalışmaları ile ortaya çıkarılan saray kabartmaları, II. Sargon’un, Ünlü 8. seferinin detaylarını içeren Allah Asur’a hitaplı mektubunda da Anlatım ettiği üzere, Allah Haldi Tapınağı’nın yağmasını tasvir eden kabartmaları da içeriyordu. Laf konusu kabartmalar ne yazık ki Louvre Müzesi’ne taşınmak üzere götürülürken, Dicle Nehri’nin sularına gömüldü. Bu kabartmalardan yalnızca Ufak bir kesim günümüzde Louvre Müzesi’ne ulaşabildi. Dicle’nin sularına gömülmüş olan kabartmaların Urartu arkeolojisi açısından Değerli olan tarafı ise Haldi Tapınağı’nın Flandin tarafından çizilmiş detaylı bir çizimi ve kabaca çizilmiş bir taslağıydı. Hakikaten bu çizimler, Urartular’ın Ulusal ilahı Haldi’nin tapınım merkezinin birinci ve Biricik tasvirini bizlere sunar.

KUTSAL kent MUŞAŞİR NEREDE?

Urartuların Arkasını, Asurluların ise Muşaşir olarak isimlendirdikleri bu kutsal kentin arkeolojik olarak yeri günümüze kadar tespit edilemedi. Arkeolojik ve dilbilimsel bilgiler doğrultusunda Muşaşir kentinin, Asur ile Urartu ortasında kalan ve her iki Sıkıntı tarafından kontrolü tam olarak sağlanamayan Kumme, Ukku, Hubiškia üzere Hurri Krallıklarının lokalize edildiği şimal ırak Bölgesi’nde Dicle Irmağı ile Zap Suyu ortasında kalan dağlık bölgede olduğunu anlıyoruz. Günümüz İranIrak hududunda yer Meydan Mudjesir isimli köyün Özellikle İsim benzerliğinden Dolayı bu kentin kalıntılarını barındırmış olabileceği ise birinci olarak 20. yüzyılın başlarında Lehmann-Haupt tarafından ileri sürüldü. 1970’li yılların başında, bu Kez Boehmer, bu köyden ele geçen birtakım heykeller ışığında Muşaşir kentinin bu bölgede olma ihtimalini açıkça Anlatım etti.

Bu kutsal kenti Türkiye’nin güneydoğu coğrafyasında tespit etmeyi amaçlayan Veli Sevin başkanlığındaki bir takım tarafından Yüksekova’da (Gever) gerçekleştirilen bir proje de istenilen sonuçları vermedi. Buna rağmen nihayet devirlerde Dilshad Zauma’nın önderlik ettiği bir grup tarafından Mudsejir Köyü ve yakın etrafında yapılan çalışmalarda ele geçen birtakım sütun altlıkları ve yeni heykellerde Muşaşir kentinin burada olabileceğine ait Değerli kalıntılar olarak değerlendirilmiştir. Birebir biçimde Amerikalı uzmanlardan oluşan bir heyet, Muşaşir kenti ve Haldi Tapınağı’nı bulmak maksadıyla Irak’ın Revanduz Bölgesi’nde Gund-i Topzawa Doruğu ve Gird-i Dasht Tepesi’nde hafriyat çalışmaları başlattı. Sözkonusu çalışmaların ümit verici olduğu Anlatım edilmiş olsa da bu çalışmalar da Muşaşir kentinin tespitini şimdi Mümkün kılamadı.

MUŞAŞİR HÜKÜMDARI URZANA VE İKİ GÜÇ ORTASINDA İSTİKRAR POLİTİKASI

Muşaşir’deki Haldi Tapınağı yalnızca Urartular tarafından değil Asurlular tarafından da kutsal bir merkez olarak kabul görmekteydi. Hakikaten II. Sargon Ünlü 8. seferine çıkmadan evvel, Muşaşir’in yöneticisi olan Urzana’nın Asur İmparatorluğu’na yazdığı bir mektupta, farklı vakitlerde hem Asur hükümdarı Sargon’un hem de Urartu hükümdarı I. Rusa’nın Muşaşir’i ziyaret ettiğinden bahseder.

Muşaşir’in bu pozisyonu Sargon’un 8. seferinde gerçekleşen Tapınak yağmasına kadar devam eder. Muşaşir, Urartu Krallığı’nın kurulmuş olduğu merkezi Van Bölgesi’nin dışında Ancak Kıymetli ölçüde Urartu tesirinde olan bir merkezdi. Bunun yanı Dizi Tekrar Asur İmparatorluğu’nun da kuzeydoğusunda ve basitçe Denetim edilebilecek bir bölgede değildi. Her iki gücün de Kıymetli bir çekişme alanında olması bu kentin politik atılımlarını Urartu ve Asur’un ortasındaki çatışmalar doğrultusunda şekillendirmesini Mecbur kılmıştı. Aslında bu istikrar siyaseti, Muşaşir Hükümdarı Urzana’ya ilişkin silindir bir mühür üzerindeki iki Lama kuşunun boğazını tutan kanatlı bir Cins tasvirinin sembolik anlatımında da karşımıza çıkar. Lakin MÖ 714 yılındaki yağma hem Muşaşir kentinin hem de Urzana’nın sonunu getirir.

URARTU HAKKINDA BİLGİ TOPLAYAN ASUR HABER ALMA SERVİSİ

Dönemin en Aka emperyalist ve yağmacı gücü olan Asur İmparatorluğu, ele geçirdiği bölgeleri yağmalamakla yetinmeyip, halkları toplu olarak göç ettiren, onları ağır vergiler aracılığıyla ekonomik olarak tüketen bir güçtü. Bu siyasetini Özellikle Kuzeybatı İran, Üst Dicle ve Levant Bölgesi’nde bariz olarak uygulamıştı. Asur yazılı kaynakları, bölgeleri Denetim altına alarak kendine bağımlı kılmanın yanında, Asur İmparatorluğu’nun hayli düzgün çalışan bir casus ağına sahip olduğunu gösteriyor. Sargon’dan sonra ülkenin başına geçecek olan veliaht prens Sanherib’e bağlı haber alma servisinin Urartu faaliyetleri hakkındaki raporları bunun en somut ispatları olarak karşımıza çıkar. MÖ 8. yüzyılın sonları Urartular için epey sorunlu devirlerin yaşandığı bir süreçtir. Bu periyotta ülkenin başında I. Rusa vardır. I. Rusa’nın Aka bir mağlubiyetle ayrıldığı Asur seferinden Evvel daha Fazla Urartu’nun şimal topraklarında Sevan Gölü ve etrafında askeri faaliyetlerde bulunduğunu biliyoruz. Yine Transkafkasya’dan geldikleri bilinen Kimmerler, Urartular için Değerli bir sorundu. Gerçekten Asur casus mektupları, Kimmerlerin Urartular için Önemli bir tehlike olduğunu ve Urartu ordusunu hezimete uğrattıklarını rapor eder. Kimmer atakları ile zayıflayan Urartu güçleri üzerine Sargon’un 8. seferini planlamış olduğunu söyleyebiliriz.

ASUR HÜKÜMDARI SARGON’UN İLAH ASUR’A MEKTUBU VE 8’İNCİ SEFERİ

Bugüne kadar, Asur hükümdarları II. Sargon, IV. Salmanassar ve Esarhaddon tarafından ilahlara hitap eden 3 adet tablet tespit edildi. Bunlardan birisi günümüzde Louvre Müzesi’nde yer Meydan ve Sargon tarafından Allah Assur’a hitaben yazılmış olan tablettir. MÖ 714 yılında yazılmış olan bu tablet, Sargon’un Urartu’yu yok etmeyi amaçlayan 8. seferini anlatır.

Tabletin tespit edildiği 20. yüzyılın başlarından itibaren Fazla sayıda ilim insanı II. Sargon’un sefer güzergahını hem arkeolojik datalar hem de tablette geçen yer isimleri ışığında Tanım etmeye çalıştı. Bu gayretler, Sargon’un Kuzeybatı İran üzerinden Urartu Krallığı’nın başşehri Tuşpa’ya devam eden farklı rotaları gündeme getirdi. Muscarella, Levine ve Salvini’nin ortaklaştığı rota, Urmiye Gölü’nün batısından Tuşpa’ya ulaşır. Urmiye Gölü’nün doğusundan ve Sahend Dağı etrafından devam eden bir diğer rota ise Reade, Liebig, Zimansky,Lanfranchi, Radner, Fuchs ve Kroll tarafından desteklenmiştir.

HALDİ TAPINAĞI’NIN YAĞMASI

Asur Hükümdarı Sargon’un kutsal Muşaşir kentini amaç almasının gerisindeki sebep, Muşaşir hükümdarı Urzana’nın Asur’a sadık kalmadığı 430 satırlık tabletin 309- 313. satırlarında açıkça yazılmıştır. Sargon bu satırlarda, Rusa önderliğindeki Urartu ordusuna karşı kazanılan zaferden sonra dönüş seyahati sırasında Urzana’nın baş Allah Assur, Nabu ve Marduk’a karşı geldiğini belirtir. Urzana’nın kendi otoritesine Başkaldırı eden bir dağlı olduğu ve armağanlar ile huzuruna gelmeyerek ayaklarını öpmediğini, bundan Dolayı onun sarayı ile Haldi Tapınağı’nı yağmaladığını Anlatım eder. Tabletin Değerli bir kısmında Haldi Tapınağı’ndan yağmalanan ganimetler listelenmiştir. değerli taşlardan altın ve gümüş kaplara, Yeniden altın ve gümüş kakmalı mobilyalardan aslan başlı kalkanlar, kazanlar ve Allah heykellerine kadar Fazla sayıdaki eşya tablette ayrıntılı olarak listelenir. Bunların içinde birtakım eşyaların tarifi yapılırken farklı ülkeler ile komşu bölgelere ilişkin olduğu da Özellikle vurgulanır. Örneğin, “Habhu topraklarından Kırmızı yünden giysiler” ile Özellikle “Tabal diyarından altın kulplu kâseler” eşyaların üretildiği bölgelerle Birlikte Anlatım edilmiştir. Bilhassa Klasik Çağlar’ın Kapadokya’sı olarak bilinen Tabal Ülkesi’nden (Kayseri ile Niğde ve yakın çevresi) dahi armağanların varlığı, Muşaşir’in ne kadar Kıymetli bir kült merkezi olduğunu göstermesi açısından da kıymetlidir.

Sargon’un Allah Assur’a yazdığı tablette detaylı olarak geçen bu yıkımın görsel anlatımı ise Flandin tarafından çizilmiş olan Khorsabad kabartmasında karşılık bulur. Sahnenin ortasında yüksek bir podyum üzerinde yükselen, ortasında düz bir kapı ile betimlenmiş, duvar çıkıntıları ile gösterilen Haldi Tapınağı yer alır. Tapınağın üst örtüsü, üçgen alınlıklı ve kırma çatılı olarak tasvir edilmiştir. En dorukta ise akroter (çatı süsü) olarak bir mızrak yer alır. Cepheden betimlenmiş tapınağın çatısında ellerinde yağmalanan Tapınak ganimetlerini taşıyan Asur askerleri vardır. Tapınağın sağında ve solunda ise muhtemelen Urzana’nın sarayı ile dağlar üzerinde yükselen Muşaşir tasvirini görüyoruz. Bir dağ üzerinde yükselen kentin üstünde ise yağmalanan ganimeti listeleyen Asur saymanı ile iki yardımcısı sahneyi tamamlar. Haldi Tapınağı’nın yağmasını tasvir eden bu kabartmanın devamı niteliğindeki bir öteki sahnede ise sırtlarında taşıdıkları eşyalar ile Asur askerleri ve ganimetlerin yükünü ölçen iki Asur memuru yer alır. Bu kabartmanın en Değişik ve dikkat cazibeli sahnesi ise ellerindeki baltalar ile sakallı bir heykeli parçalayan Asur askerleridir. Buna rağmen her iki sahnede Asurlular’ın Allah tasvirlerine ziyan verdiğine ait bir ayrıntının olmadığını söylemeliyiz.

Sonuç prestiji ile II. Sargon MÖ 8. yüzyılın sonlarında Urmiye Gölü’nün güneybatısında, günümüz şimal ırak coğrafyasında daha Çok görünmeye başlayan Urartu Krallığı’na nihayet vermek gayesiyle Aka bir askeri sefer planlar. I. Rusa önderliğindeki Urartu güçlerine nihayet verdikten sonra Haldi’nin kutsal merkezi Muşaşir Tapınağı’nı yağmalayarak Urartular’ı ilahi güçlerinden mahrum bırakmayı maksatlar. Hem Sargon tableti hem de Khorsabad saray kabartmaları Sargon’un bu gayesine ulaştığını yazılı ve görsel olarak gösterse de, farklı yazılı bilgiler Sargon’un istediğini tam olarak elde edemediğini ortaya koyar. Hakikaten yazılı bilgiler, Sargon yağmasından sonra Muşaşir’in Urartular tarafından yine bir kült merkezine dönüştürüldüğünü ve burada Urartu valileri tarafından ibadetlerin yapıldığını gösteriyor. Dicle Nehri’nin sularına gömülen kabartmalar, kabartmalardan günümüze kalan tartışmalı çizimler ile Asur ve Urartu yazıtları, Zagroslardaki bir Demir çağ kült merkezi hakkında Fikir edinmemizi sağlıyor. Bir vakitler Haldi’nin ibadet merkezi olarak hükümdarların ve bölge halklarının ziyaret ettiği Tapınak ile ilgili tartışmalar ve sorular lakin Muşaşir kentinin kalıntılarının tespiti ile cevaplanacak görünüyor.

*Iğdır Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü