Émile Zola’nın orta dönem öyküleri: İlişkiler, burjuvazi, aylaklık

Eğitim, Gelecek, Kültür-Sanat Nis 27, 2023 Yorum Yok

Ezgi Parıltı Şahin

Türkçeye birinci kere çevrilen bu altı Hikaye birden fazla Vakit evlilik ekseninde kadın-erkek alakaları, burjuvazi ahlakı, aylaklık üzere temaları odağına alarak gerçekçi bir nazar açısıyla toplumsal yapıyı irdelemekte.

Natüralist akımın öncüsü olarak hacimli romanlarıyla tanıdığımız Émile Zola, asıl üslubunu Evvel hikayeden uzun hikayeye, sonra uzun hikayeden romana giden bir süreçte yakalamıştır. Bu Edebiyat sürecinde onun ilim insanı titizliğiyle kaleme aldığı klasikleşen yapıtlarının yanı Dizi gazete ve mecmualarda yayımladığı uzunlu kısalı metinler de göze çarpar. Bu metinler natüralizmden çok gerçekçi bir nazar açısını yansıtırken kronolojiyi göz gerisi ettiğimizde “orta dönem” denilebilecek bir gelişim evresinin izdüşümü olarak kabul edilebilir. Hakikaten, onun Türkçeye birinci kere çevrilen, ikinci cildinin yayımlanacağı müjdelenen bu derlemedeki uzun hikayeler ‘Madam Sourdis’, ‘Bay Chabre’ın Kabukluları’, ‘Olivier Bécaille’ın Ölümü’ ve ‘Jacques Damour’ başlıklarını taşır. Bu hikayelerde, karşımıza bir ideali yaşatma veya yaşama gayesiyle yola düşen karakterler çıkmaktadır. Lakin birçoğu yanlış yola sapar veya değer yargılarından, ahlaki tavırlarından, zaaflarından Dolayı hayatlarının seyri beklenmedik halde gelişir. Müellif, işte bu beklenmedik seyri birçok Vakit ironik bir üslupla, tarafsız, gerçekçi bir nazar açısıyla anlatır ki burada filizlenen gerçekçi damarın Vakit vakit natüralizme kaydığı görülebilir.

‘MADAM SOURDIS’

Derlemeye ismini veren birinci Hikaye ‘Madam Sourdis’e baktığımızda taşranın izole ortamında Samimi içe Nakit ve şöhret dileğiyle yanıp tutuşan Adèle ile karşılaşırız. Bayan, ona bu büyülü hayatın kapısını açacağını düşündüğü bireye, bir okulda gözetmen olarak kıt kanaat geçiren ve sefahat dünyasına battıkça batan Ferdinand’a âşık olmuştur. Ferdinand’ın yaptığı bir tablo, Parisli ünlü bir ressam, üstat olarak kabul edilen Rennequin tarafından beğenilince babasının vefatıyla âlâ bir gelire sahip olan genç bayan istikbal vadeden ressamla, günümüz tabiriyle ‘mantık evliliği’ yapar. Ancak, işlerin Madam Sourdis’in Hayal ettiği biçimde gerçekleşmeyeceğini öngörmek güç olmaz, çünkü adam bir müddetliğine yeterli bir koca olmanın gerekliliklerini yerine getirse de Paris’te kazandığı harika muvaffakiyetle Birlikte dürtülerine Mağlup düşerek yine ‘hovarda’ bir Ömür sürmeye başlar. Üstelik Daimi sarhoştur. Madam Sourdis ise aşkına karşılık vermeyen bu adamı yalnızca kendisine bağlamak ve Ferdinand’ın muvaffakiyetlerinin devam etmesini sağlayarak taşrada Rutubet kokan bir odada senelerce birebir görünüme bakarken kurduğu hayalleri genç adamın yeteneği sayesinde hayata geçirmek istemektedir. Böylelikle genç adama hiç kızmadan, onu suskunluğuyla Ufak düşürerek ruhsal olarak tahakkümü altına alacaktır. Vicdan azabıyla tükenen Ferdinand ise her seferinde yaptıklarının altında kalmakta, ortalarındaki ‘anlaşmanın’ gerekliliklerini yerine getirerek yanlışlarını telafi etmeye çalışmaktadır. Hakikaten Madam Sourdis’in “hayranlığında ve katıksız sevgisinde kendisinin sandığı ve yaşamasını dilediği bir eser uğruna kendini feda etmeye razı gelen bir kişiliğin istekli verdiği haraç” varken Ferdinand için durum apayrıdır: İçinde yaşadığı rahatlık onu uyutuyor üzeredir.

Burada poetik bir münakaşa da görülebilir. Çünkü Ferdinand çizdiği tablolarda bir üslup yakalamaya cüret ettiği için tahminen de kusur sayılacak bir teknikle başarıyı karışmıştır. Kendisi de fotoğraf yapan Madam Sourdis ise kusursuz bir resmetme yeteneğine sahip olsa da üslupsuzdur. Lakin genç adama ruhsal oyunlarla kurduğu baskılar sonucunda artık Ferdinand’ın üslubunda ‘kadınsı’ rötuşlar görülür. Kısaca bayan yalnızca adamın benliğini değil üslubunu da vakitle ele geçirecektir, sonuçta Ferdinand o derece aciz düşer ki nihayetinde kimliğini tam manasıyla yitirir. Öte yandan bayan da yapıtı olarak gördüğü adamın hayatının kendi hayatı olduğu yanılsamasıyla kimliksizleşir. Bu kimliksizleşme, bayanın kendini adadığı ülküsünü gerçekleşmeyeceği endişesinden kaynaklanır. Kısaca bir rol değişimi Laf hususudur, bayan erkekleşir, erkek de kadınlaşır. Bunun bir diğer sebebi ise o periyotta bayanların yapıtlarına prestij etmeyen erkek hükümran cemiyet yapısıdır.

‘BAY CHABRE’IN KABUKLULARI’

‘Bay Chabre’ın Kabukluları’ hikayesinde bu rol değişimi daha farklı bir biçimde işlenir. Çünkü İhtiyar bir tahıl tüccarı olan Bay Chabre’ın karısı Estelle, Madam Sourdis’in tersine genç, hoş, onu gören her erkekte şehvet uyandırabilecek bir bayandır. Üstelik, ince zevklerden mahrum, her hikayede alaya alınan burjuva ahlakının kusursuz temsilcisi olan Bay Chabre’la evlenmiştir. Bay Chabre’ın zenginliğe kavuşup hoş bir bayanla evlendikten sonra Biricik ideali baba olmaktır artık, gerçekten bu bir türlü gerçekleşmiyordur zira Bay Chabre kısırdır, tabibin öğüdü ise deniz kabukluları yemesidir.

Bu kadar farklı karakterler üzerinden işlenen iki farklı hikayede ortak olan, bayan karakterlerin kocaları ve evlilikleri üzerinde kurduğu hükümranlıktır. Çünkü Madam Sourdis Ferdinand’ı kocasının utancını kullanarak, Estelle ise Bay Chabre’ı hoşluğu ve doğurganlığıyla baskılar. Bu noktada, denizden nefret eden ve sudan korkan Bay Chabre’ın deniz banyosuna bayılan hoş karısını kaslı, cazip ve genç bir adam olan Hector’a kaptırması Lahza problemidir. Hikayede Bay Chabre’ın tüccar kimliğiyle, burjuva ahlakıyla alay edilmektedir (sözgelimi plaja grup elbiseyle gitmesi), epey dindar olan ve hayli saf ve pak Mert görünen, gittikleri tatil beldesinin Tabiat güzellikleriyle adeta İç içe geçmiş, tabir yerindeyse ‘yabansı’ Hector ise onun antitezdir. Gerçekçi ve hayranlık uyandırıcı Tabiat tasvirlerinin tersi olarak da kentin kalabalığı ve gürültüsü eklenir. Estelle’in kente duyduğu hasretin giderek azalması aslında pek de sevmediği kocası Bay Chabre’dan uzaklaşmasıdır aslında. Öbür bir deyişle genç bayan burjuva kocasından, burjuva hayatından, topyekûn burjuvaziden ve metropolden kaçarak tabiata, bakir hayata kaçmaktadır:

Estelle’in en Aka memnunluk kaynakları sürü halinde istedikleri üzere gezen kazlar ve domuzlardı. Birinci vakitlerde kaba saba davranan, Ufak toynaklarından çamur birikintileri akan domuzlardan epey korkmuştu zira onlara çarparak yere düşmekten korkuyordu; karınları çamurdan siyah, burunları pislik içinde toprakta homurdanan bu hayvanlar epey pislerdi. Lakin Hector onların dünyanın en yeterli çocukları olduğuna onu temin etmişti. Şimdiyse onların yal vaktinde telaşlı koşuşturmacalarıyla eğleniyor, yağmur yağmışsa yeni bir balo elbisesini andıran pembe ipekten giysilerin hayranlık duyuyordu. (syf. 63)

‘OLIVIER BÉCAILLE’IN ÖLÜMÜ’

‘Olivier Bécaille’ın Ölümü’ Yeniden emsal temaları barındıran hayli Değişik bir hikayedir zira katalepsi nöbeti geçiren, yani kısa müddetliğine bitkisel hayatta kalarak meyyit sanılan ve sonucunda Canlı canlı gömülen Lakin Tüm bunlar olurken zihni her daim çalışan bir kahramanı bahis edinir. Zola’nın, tabutun içindeyken devinim kabiliyetini tekrar kazanan adama dair yaptığı ruhsal analizler hikayede çokça yer kaplar. Üstelik, adamın bu kısmi mevtten kurtulmak için gösterdiği inanılmaz çabayı birinci ağızdan anbean aktarması hikayeyi İlgi cazip kılan birincil ögedir. Kısmi meyyit Olivier Bécaille’ın katalepsi anında etrafında olan biten her şeyin farkında olması, gömülmeden Evvel ve sonra kendi hayatı üzerine düşündükleri hikayeye farklı bir Ebat katar. Olivier Bécaille da tıpkı Bay Chabre üzere kendinden epey genç bir bayanla evlenmiştir, üstelik karısına layık bir koca olmadığını Samimi içe bilerek yaşamaktadır aslında.

Bu hikayede de Bay Chabre örneğinde olduğu üzere sahip olduklarına kendilerini layık görmedikleri için noksanlarını farklı biçimlerde kapatmaya çalışan bir erkek figürü görürüz. O denli ki Zola, onların bu durumlarını direkt eleştirmek yerine alay yoluyla aktarır. Düştükleri gülünç durumlar gözler önüne serilmektedir. Hakikaten bu metinde, birinci tekil şahıs anlatımının bütün imkânlarından faydalanır. Esasen, Olivier Bécaille’ın hikayenin sonlarına gerçek kendine yaptığı itiraf bunu doğrular niteliktedir:

Aslında pek zayıftım, Marguerite ile evlenmek üzere garip bir fikre kapılmıştım. Onun Guéerande’da ne kadar sıkıldığını, karamsar ve bitkin hayatını anımsıyordum. Sevgili karım güzel davranıyordu. lakin hiçbir Vakit âşık olduğu adam olmamıştım, bir ağabey için gözyaşı dökmüştü. (syf. 106)

‘JACQUES DAMOUR’

‘Jacques Damour’ daha farklı bir çizgi üzerinde ilerler. Birincinin politik olarak karmaşık bir Devre Laf bahsidir: Savaş, komün, Ulusal muhafızlar… kolay manipüle edilen Alelade bir personeldir Jacques Damour. Hoş bir karısı, iki çocuğu olan bu karınca kararınca geçinen adam ve oğlu, komşuları Berru’nün politik kışkırtmalarına çarçabuk kapılır. Bu yüzden oğlunu kaybeden adam kendini silahlı bir çatışmanın ortasında bulacaktır. Biricik kurşun sıkmadığı halde kendini direniş güçlerinin yılmaz bir neferi üzere göstererek Avustralya’ya sürülür. Birtakım maceraların akabinde Son memleketine döndüğünde umduğu hayatla karşılaşmaz. Ailesi dağılmış, onun öldüğünü sanan karısı bir burjuvayla evlenmiştir artık

Adam ölmediği üzere yasal olarak kocası olduğunu beyan edebilir. Berru bu durumu ve Damour’un içki zaafını kullanarak burjuva çiftten Nakit koparma peşindedir. Bu hikayede Berru üzerinden politik tenkit yapılır. çok düzgün bir hatiptir Berru Ama elini hiçbir Vakit taşın altına koymadan yükselecektir. Değişiktir ki Damour, sevgililerinin lütuflarıyla lüks bir Ömür süren kızını Tekrar Berru sayesinde bulduğu Vakit üçlü, kocasının vefat haberini alınca uzun bir bekleyişten sonra Öbür bir adamla evlenip kendisine yeni bir hayat kuran anneyi (Félice) amaç tahtasına koyar:

Annemin Kötü yolda gittiğini görünce, zavallı abimin portresini onda bırakmak istemedim. Bir akşam onu arakladım… Bu senin için baba. Onu sana veriyorum. (syf. 138)

Dolayısıyla burada ahlak, yozlaşma üzere kavramların birer temsilden ibaret olduklarını sezeriz. Toplumsal Bina daha on dokuzuncu yüzyılda varlıkların asılları ile değil temsilleri üzerinden şekillenmektedir. Öte yandan birebir yüzyılın bayan hareketlerinin şekillenmeye başladığı Çağ olduğunu eklemeli. Bu devirde bayanlar edilgen bir direniş sergilemektedir:

Félice onu durdurmaya çalışmıyordu artık. Tüm bu tantananın sonunu bilen bayan öngörüsüyle bekliyordu. (syf. 111)

Ancak, nihayet analizde Önemli bir tenkit de vardır. Burjuva sınıfının dışındaki erkeklerin uğraş etmek yerine aylaklığa alışmaları. Oğlunun intikamını almak için her gün Ant eden Damour asla katillerle çatışamaz. Eski günleri hatırlayarak bir Lahza için eski kocasına meyleden Félice’in gönlünü kazanmak için düzgün bir Amel bulup hayatını nizama koymak yerine sarhoş olup Hadise çıkarmaktan, hakaret ve tehdit savurmaktan öteye gitmez. Sonuçta kızının parasıyla Berru ile Bir arada hiç çalışmadan rahat ve serseri bir Ömür sürer. Her gece sarhoş olup birebir yeminleri tekrarlamaktan öteye geçmez. Bécaille da birebir biçimde, güzelleştikten sonra uzun Vakit sonra serseri aylak dolanarak düşünür ve gezinir. Karısının karşısına çıkmaya cüret edemez. Lakin her şeyi anlattıktan sonra bir meyyit olarak yaşamayı tercih eder. Tıpkı Damour gibi! O da hayati kaydını düzeltmeden resmi olarak meyyit biçiminde yaşamaktadır… Kısaca, burjuvazinin zaferi diğer sınıfların aylaklığıyla ve yozlaşmasıyla da ilintilidir. Böylece Zola, Amele sınıfı güzellemesi yapmadan tam bir toplumsal görünüm sunar okura.

‘BİR AŞK EVLİLİĞİ’ VE ‘KOCA MICHU’

Kitaptaki öteki iki hikaye, ‘Bir Aşk Evliliği’ ve ‘Koca Michu’ ise epey kısa öykülerdir. ‘Bir Aşk Evliliği’nde iki sevgilinin, bayanın kocasını öldürerek Mesut olacaklarını sanmaları anlatılır. Fakat ortalarına meyyit ve meyyitin sanrısı girmiştir artık. Birlikte oldukları her saniye şiddeti giderek artan bir azaba dönüşmektedir. O denli ki cürüm iştirakleri yüzünden birbirleriyle kenetlenmek bir yana; vakitle her boşluktan, hatta birbirlerinden dehşete düşmeye varana dek korkmaya başlarlar. Artık Biricik tahlil birbirlerini öldürmektir.

‘Koca Michu’ ise bir yemekhane isyanını mevzu alır. Yaşı Aka olduğundan, öbür öğrencilerin iki sert olan taşralı Michu her gün verilen ‘iğrenç’ yemeklere karşı isyanın bir anda elebaşı olur. Michu’nun isyanın yüzü yapılması, akabinde yalnız bırakılışı anlatılır. Bu iki kısa hikayede iletisi direkt vermiştir muharrir. Sonuçta bu yalnız bırakılış içindeki eşitlik tutkusunu söndürecek, o da çiftçilikle ömrünü geçirecektir. Toplumsal eşitlik Yeniden yerini bulmaz. Bu iki hikayenin başkaları ortasında en erken tarihli olduklarını eklemeli.

Böylelikle otuz beş yıllık bir Vakit diliminde Zola’nın üslubunun, yazınsal izleğinin gelişimine tanıklık etmiş oluruz. Öte yandan, yer ve Vakit ekseninde karakterlerin de dönüşümleri Laf hususudur. Zola’nın giderek daha detay odaklı bir üsluba, hatta objektif bir bakışa sahip olduğunu söylemek Mümkün olur. Bu manada, Türkiye okurunun birinci defa buluştuğu bu derleme gerek hikayelerin Fazla katmanlı yapısı gerekse Zola’nın poetik izleğini okura sunması bakımından Ehemmiyet taşır.