Avrupa Birliği’ne girebilmek için resmi ismini ‘Kuzey Makedonya’ olarak değiştiren Makedonya, 1948’de sosyalist Yugoslavya kurulurken federasyonun altıncı ülkesi olarak kuruldu. Makedon ulusal kimliği de bu tarihten sonra resmi olarak biçimlenmeye başladı. Tüm ulus devletlerde olduğu üzere, ulusal kimliğin sürdürülebilmesi için devletin inşa etmesi gereken aşikâr başlı binalar vardı: Başkentte kesinlikle bir opera binası, bir ulusal galeri, bir etnografya müzesi, bir çağdaş sanat yahut çağdaş sanat müzesi olmalıydı. Yugoslavya’nın altıya bölündüğü 1990’lı yıllara kadar, Tito’ya sürekli sadık kalan Makedonya’ya ise tüm bu binaları yaptıracak kadar büyük bir bütçe ayrılması çok zordu zira 2.Dünya Savaşı sırasında Yugoslavya’nın tamamı harabe haline geldiğinden, imar faaliyetlerinde öncelik başşehir Belgrad’a verilmek zorundaydı.
Yeni kurulan devletin gereksinimi olan binaların tümünü inşa etmeye bütçesi olmayan sosyalist Makedonya, Osmanlı devrinden kalma Davut Paşa Hamamı’nı restore edip sanat galerisine dönüştürerek, ‘ulusal galeri’ problemini çok akılcı biçimde çözdü. Şu anda Kuzey Makedonya Ulusal Galerisi ismiyle hala kullanılan bu hamamda 1951’de açılan birinci kalıcı stantta, hem Ortaçağ Makedonya’sından kalma yapıtlara, hem de 2.Dünya Savaşı öncesinden itibaren aktif olan, çağdaş sanatın birinci neslinden Makedonyalı sanatkarların yapıtlarına yer verildi.
HAMAMDAN SANAT GALERİSİ YAPMAK YETERLİ BİR FİKİR Mİ?
Bir hamam yapısının, sanat galerisine dönüştürülmesi Türkiye’de pek alışık olduğumuz bir durum değil. Yeni kurulan sosyalist Makedonya ise kullanılmayan bir hamam binasına yeni bir fonksiyon kazandırarak hem tarihi bir yapıyı kente geri kazandırıyor hem de müze binası yapmanın devlete maliyetini azaltmış oluyordu. Makedonlar, ulusal kimliklerini 19.yüzyılda 2.Abdülhamit periyodunda kazanmaya başladıklarını düşündüklerinden, birinci ulusal galerinin Osmanlı’dan kalma bir binada açılmış olması, Makedonların Balkanlardaki öteki devletlerin tersine Osmanlı geçmişini yadsımadıklarının bir göstergesi.
Çifte hamam tipindeki 900 metrekarelik Davut Paşa Hamamı, 1982’de ve 1989’da tekrar elden geçirildi. Şu anda müzede bulunan kalıcı stant, 2001 yılında oluşturulan bir koleksiyon ve Makedon çağdaş sanatkarlarının yapıtlarını içeriyor. Hamamın bir kısmı ise süreksiz stantlara mesken sahipliği yapıyor. Bu müze, bizim yaptığımız üzere kullanılmayan hamam yapılarını yıkmak ya da restorana çevirmek yerine, sanat galerisi olarak kullanmanın pek uygun bir fikir olduğunu kanıtlıyor.
1489-1497 ortasında inşa edilen Davut Paşa Hamamı’nın nasıl dönüştürüldüğü konusunda detaylı bilgi için bu siteye bakabilirsiniz.
Bu hamamı yaptırdığı devirde, Rumeli (Balkan) Beylerbeyi olan Davut Paşa, sadrazamlığa yükseldiğinde İstanbul’a döndü. Vakfiyesine nazaran, Üsküp’te birden fazla yapı yaptırmıştı lakin yalnızca hamam binası ayakta kalabildi.
MAKEDONLAR OSMANLI GEÇMİŞİNİ REDDETMİYOR
Makedonların Osmanlı geçmişini reddetmiyor olmasının bir diğer delilini Skopje 2014 projesi kapsamında inşa edilen Makedon Uğraşı Müzesi’nde bulmak mümkün. 2011’de açılan ve 10 milyon Euro’ya mal edilen Makedon Gayreti Müzesi, balmumu heykeller ve savaş fotoğraflarını içeren kurgusuyla, Makedonya’nın bugünkü ‘revizyonist’ resmi tarihi anlatımını görselleştiriyor. Bu müzenin giriş salonunun 2.Abdülhamit’e ve onun periyodunda gerçekleşen olaylara ayrılmış olması, şaşırtan gelmemeli. Makedonya’nın iktidar partisi VMRO, Makedon ulusal şuurunun Osmanlı’ya ayaklanarak oluştuğuna dair bir ‘resmi tarih’ anlatımını benimsemiş durumda. Dilbilimsel manada Bulgarcadan çok da farklı olmayan Makedoncanın farklı bir lisan olarak kabul edilmesi lakin 1948’de sosyalist devirde gerçekleşmiş olmasına karşın VMRO, bu müzedeki resmi tarih anlatımında sosyalist devri hiç de övmüyor. Makedonya sorununda ironik olan taraf, lisan sorunu ya da Makedonya topraklarının Yunanistan’a mı, Bulgaristan’a mı yoksa kendilerine mi ilişkin olduğu tartışmasından çok, “Makedonya Makedonyalılarındır” (“Macedonia to the Macedonians”) cümlesini kuran kişinin İngiliz siyasetçi ve devlet adamı William Gladstone (1809-1898) olması. Makedon Gayreti Müzesi’nde William Gladstone’un balmumu heykeli bulunuyor. Tıpkı müzede Atatürk’ün de balmumu heykeli sergileniyor lakin kompozisyon bizim alıştığımızdan biraz daha farklı. Atatürk’ün ‘ilk aşkı’ olduğu söylenen Makedon bir bayanın heykelinin Atatürk heykeli ile yan yana durması, bu aşk öyküsünün Makedonlar için gurur kaynağı olduğunu gösteriyor. Türkiye’deki Atatürk heykellerinin genelde nasıl olduğunu düşünürsek, Atatürk’ün balmumu figürünün yanında bir bayan figürüyle birlikte sergileniyor olması, tekrar bizim hiç alışık olmadığımız bir imaj.
.
ÜSKÜP’TEKİ HAMAMA DAİR EFSANELER VE ÇARŞININ GELECEĞİ
Üsküp’te bulunan ‘eski çarşı’, tıpkı İstanbul’daki Kapalıçarşı’nın etrafına benziyor. Çarşı esnafı, biraz aksanlı haliyle Türkçe konuşuyor, dükkanlarda tesettür modasına uygun kıyafetler satılıyor. Beşerler son derece sıcakkanlı ve Üsküp çok inançlı bir kent. Sabahları sıcak simit ve limonata bulmak mümkün. Çarşıdaki binaların birden fazla bakımsız durumda olmasına karşın Makedonya Türkleri, giderek harabeye dönen bu çarşıyı terk etmiyor. Yaşlılarla konuştuğunuzda, “Gençler batıya gidiyor. Hiçbiri burada durmuyor” serzenişini duyuyorsunuz. Bu cümle, Bulgar tarihçi Maria Todorova’nın Oryantalizm kavramından esinlenerek ürettiği ‘Balkanizm’ kavramının ne kadar haklı bir tanımlama olduğunu düşündürüyor. Balkanlarda yaşayanlar kendilerini hiç de Avrupalı hissetmiyor; Avrupa onlara nazaran daha batıda. “Bir hastalansak mahvolduk, buralarda tabip kalmadı” cümlesini duyunca Makedonya’yı harabeye çeviren şeyin beyin göçü olduğunu anlıyorsunuz.
Çarşının bitiminde, kentin “daha Avrupalı” olan karşı kıyısına bağlanan köprünün başındaki hamam binasına geri dönecek olursak… Makedonya’nın Tito sayesinde devlet haline gelmesinden evvelki periyodunda bile, uzun müddettir kullanılmadan duran bu hamam binasıyla ilgili bir kent efsanesi, klasik mitolojiyi aratmıyor.
Rivayete nazaran hamamın açıldığı gün, çeşmelerden yılanlar fışkırmış ve bu yılanlar Davut Paşa’nın kızını ısırınca, paşanın buyruğuyla hamam çabucak kapatılmış ve bir daha asla kullanılmamış. O periyottaki Hristiyan cemaat, evvelden kilise olan yere hamam yapıldığını söyleyerek, bu olayı yaradanın laneti olarak yorumlamış. Bu kent efsanesi, birebir kentte yaşayan iki farklı dinin mensuplarının birbirlerine saygılı olmayı öğrenmeleri gerektiğine dair bir ders içermesinin yanı sıra, öbür bir doğruluk hissesini da içeriyor olabilir. Osmanlı’nın kiliseleri yıkmak yerine mescide çevirmeyi tercih ettiğini bildiğimize nazaran, su yapısı olan ve ırmak kıyısına inşa edilen bu hamamın Üsküp kentinin altyapısıyla ilgili bir sorun yüzünden kullanılamamış olması mümkün görünüyor. Bugün bile çarşının içindeki bir otelde konaklarsanız banyo masraflarından yosun kokusu geldiğini fark ediyorsunuz. Vardar Irmağı, pek güçlü bir akarsu olmadığından, kıyılarındaki tabanın balçık niteliğinde olduğu bugün bile fark edilebiliyor.
ÜSKÜP 1960’LARDA MİMARİDE MODERNİZMİN BAŞKENTİYDİ
Üsküp, 1963’te gerçekleşen sarsıntıda neredeyse büsbütün yıkılınca Birleşmiş Milletler takviyesiyle o devrin en yenilikçi mimarlarının projeleriyle tekrar inşa edilmişti. O periyotta brütalist üslubun en yaratıcı örneklerinden olan birtakım binaları Üsküp’te hala bulmak mümkün. Makedonya Opera ve Balesi binası yahut postane binası üzere kimi modernist yapılar, Skopje 2014 kapsamında AB’den gelen fonlarla yeni inşa edilen eklektik üsluplu binaların ortalarında gözden kaybolmaya başlamış olsalar da hala ayaktalar ve kullanılıyorlar.
Kentin eski kısmında bulunan Osmanlı mescitleri ise çok bakımlı ve çok kısık sesle ezan yayını yapıyorlar. Anlaşılan çarşı kısmına şimdilik pek AB bütçesi ayrılmış değil zira şimdi ne yapılacağına karar verilmemiş. Çarşıda bulunan ve sanat galerisini andıran bir turizm ofisinde, turistlerden çarşıyla ilgili görüşlerini, isteklerini belirtmeleri ve teklifler sunmaları isteniyor.
Çarşıdaki yapıların masraflarından yosun kokusu geldiğini dikkate alırsak, burada bir kanalizasyon sorunu olduğu ve çarşıdaki binaların onarımından evvel, birinci iş olarak altyapıyı düzeltmek gerektiği söylenebilir. Klasik Osmanlı hamam mimarisinin çok âlâ korunmuş bir örneği olan Davut Paşa Hamamı da tahminen bu yüzden, tıpkı paşanın kendisinin hamamı kapattırdığının anlatıldığı masalda olduğu üzere, bölgenin altyapısında bir sorun olduğu için, nitekim hiç kullanılamamış olabilir.
ULUS DEVLET OLMANIN KÜLTÜR VARLIKLARINA YARARI VAR MI?
1555’te bir sarsıntı, 1689’da ise yangın atlatan hamam binası, sanat galerisine dönüştürüleceği vakte kadar hiç restore edilememiş. Arşiv evraklarına nazaran 1925’te binanın yıkılması düşünülmüş lakin bu kadar kalın duvarlı ve heybetli bir yapıyı yıkmak için bütçe ayrılamamış. Hamam yapısının sanat galerisi olarak kullanılması fikrini, 1935-1936’da belediye lideri Josif Mihajlovski ortaya atmış fakat çatıda ve taşıyıcılarda birkaç tadilat yapabilmekten öteye geçememiş. Bu yüzden, 1948’de kurulan sosyalist cumhuriyetin, yıllarca lokal çatışmalar ve savaşlar yüzünden perişan olan Makedonya’nın kültür varlıklarını da kurtardığını söylemek mümkün.
Yorum Yok