Teori bir ironi okuludur

Antoine Compagnon’un ‘Teorinin Cini-Edebiyat ve Sağduyu’, Cenk Kılıç çevirisiyle Metis Yayınları tarafından yayımlandı. Hakikatin teori ve sağduyu ortasında bir yerde konumlandığından yola çıkan kitap, kuşkucu ve ussal bir yaklaşımla teoriye Hudut çekerken okuru her Vakit uyanık tutmayı amaçlıyor.

Hafızam beni yanıltmıyorsa bir konferansta Enver Ercan’dan şöyle bir anekdot dinlemiştim: Bir gün, Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın kapısı çalar. Gelen, Fakir komşularıdır: Bir Ebeveyn ve çocuğu. “Öğretmen sizin şiirinizi ödev verdi” diyerek şairin yardımını isterler. ozan buna gönülsüz olsa da yalvaran anne-oğulun ısrarına dayanamaz ve yardımı kabul eder. Ortadan Vakit geçer, şairin kapısı yıkılacakmış üzere çalmaya başlar. Gelen annedir, “Nasıl insansınız siz, oğlum sizin yüzünüzden sıfır aldı!” Çocuk sıfır almıştır zira öğretmenin sorduğu soru “Şair burada ne demek istemiş?” sorusudur. yanıt ise şairin değil öğretmenin başında belirlediği yanıttır. Kısaca burada bir ikiyüzlülük vardır. Şairin niyeti Muallim tarafından temellük edilmiştir. Bu bir sağduyu problemdir, tıpkı teoride olduğu üzere. Gerçekten Antoine Compagnon’un çıkış noktası da teori ve sağduyu ekseninde teori sıkıntısını irdelemektir “çünkü hakikat her Vakit ikisinin ortasında bir yerdedir.” Lakin dikkat buyurun, “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu sıradan bir soru değildir. Bu soruyu çokça duymuşsunuzdur ki büyükbabanıza veya büyükannenize sorsanız, onların da tıpkı soruyu duyduğunu teyit edebilirsiniz. Üstelik yalnızca Türkiye yurttaşlarına mahsus bir durum değildir bu:

“Edebiyat teorisinin bu sancılı soruları bir daha dönmemek üzere silip attığı sanılmış olabilir. lakin yanıtlar geçip gitse de sorular kalır. Sorular daima aşağı üst birebirdir. İçlerinden bir-ikisi vardır ki nesiller geçtikçe Geri gelmeye devam eder. Teoriden evvel, yazın tarihinden de Evvel soruluyordu bu sorular, teoriden sonra da neredeyse birebir tıpkı formda soruluyorlar.”

Teorinin Cini – yazın ve Sağduyu, Antoine Compagnon, Tercüman: Cenk Kılıç, 280 syf., Metis Yayıncılık, 2022.

Nedeni, bu soruların muhtemelen doğal ya da mantıklı olduğu düşünülen karşılıklara sahip olmasıdır zira teori, tıpkı kendisi üzere mantığı da kurumsallaştırmıştır. Muhakkak kuramlar, aşikâr mantıki çıkarımları kapsar. Kısaca kuramlar reçetelere dönüşmüştür. Emsal teknikler üzerinden misal sonuçlara ulaştırır eleştirmeni. Öte yandan eleştirmen-tarihçi ortasında da ince bir çizgi vardır; tenkit metinden, tarih ise bağlamdan devinim eder. Gerçekten bir tenkidin önermeleri “metne en Ufak bir bağlam kazandırdığı” Vakit yazın teorisine mi yoksa yazın tarihine mi iç edilmelidir? Çünkü teori metni pahalandırmak, tarih ise açıklamak içindir. Bu bağlamda betimsel olan tenkitler ne derece teoriktir? Üstelik yazın teorisi ile yazınsal kuram (çevirmen nüansa dair not düşmüş burada) kavramları da edebiyatla filolojiyi, edebiyatla tahlili karşı karşıya bıraktığı için net bir Fark içermez. Hem ikisi de edebiyatın açıklamaya muhtaçlığı olduğu ön kabulünden yola çıkar. Üstelik edebiyatın teorisi ve pratiği ortasında birçok Vakit ideolojiyle karşılaşırız! Böylece teorik müracaat polemikçidir. Oburunun önermesini yanlışlar, bir oburu da onunkini: Rakip olmadan ilerleyemez, kısırdır. Münferit yapıtların gerisindeki değişmezleri bulmaya çalışarak evrenseli yakalamayı amaçlamak ve dahi bunu gramerlerle formüle etmeye çalışmak ilerleme midir? İşte burada Platon ve Aristoteles’in çabalarından fazlasını göremeyiz çünkü “günümüzdeki manasıyla yazın teorisi retorik ve poetikaya sahip çıkıyor” olmakla Birlikte Çağdaş yazın teorisi de betimleyici bir mahiyette meydana çıkar. Buradan daha çetin bir soruya atlamak gerekirse, yazın eleştirmenlerinin “unvanını hak etmeyen birer izlenimciden ibaret olduklarını” söylesek yanlış olur mu? Öbür bir deyişle farklı kuramlardan devinim eden iki şahıs “aynı normları benimsemiyorlarsa” edebi düzlemde diyalog kuramazlar…

İşte bu sorunsalları irdeleyen Compagnon; teorinin, eleştiriyi eleştiren bir üst-eleştiri olduğunu ve sorulan soruların arazını gün ışığına çıkartmasından Dolayı da göreci olduğunu belirtir. Varılan Sonuç ise teorisyen sayısı kadar teori olduğudur. Birçok Vakit teori itimat veren bir Faktör olarak karşımıza çıkar. Teoriden âzâde bir tenkide ne derece güvenilebilir? Teorinin yokluğu okuru huzursuz eder. Hiçbir teoriye yer vermediğini vurgulayan Compagnon ise metot olarak yazın teorisinden genel kavramları yani “ilkeler, ölçütler üstüne düşünme çabasını”, yazınsal kuramdan ise “edebiyattaki sağduyunun eleştirisini ve biçimciliğe başvuruyu” alır. Böylelikle kışkırtıcı sorular ortasında gezinerek işleri zorlaştırmak ister:

“Dolayısıyla niyetim hiçbir biçimde işleri kolaylaştırmak değil, tersine tetikte tutmak, kuşkulu ya da kuşkucu hale getirmek, velhasıl eleştirel ya da ironik hale getirmek. Teori bir ironi okuludur.”

Başlığı Baudelaire’in kendi hareketçi Ciniyle, Sokrates’in yasakçı Cini ortasındaki tersliğe atıf yapan kitap, yazın kavramının Mevcut olması için Gerekli olan beş Öge (yazar, kitap, okur, lisan, gönderge) ile niyet tabirinin kapsamından yola çıkararak şu yedi başlığı içerir: Edebiyat, Muharrir, Dünya, Okur, Üslup, Tarih, Bedel, Sonuç: Teorik Serüven. Lakin bu türlü kapsamlı bir kitap olmasına Karşın üstte belirtilen tuzaklara düşmüş müdür? Elbet düşmüştür ki bunu Compagnon da kabul eder. Lakin hedefinin bahsettiklerinden azade bir metinden çok okurun zihnini Aleni tutmak ve onu uyandırmak olduğunu vurgular.

Ek olarak, kitabın Özgün lisanında birinci sefer 1998 yılında yayımlandığını ve Türkçeye yeni kazandırıldığını belirtmeli. Kısaca müellifin kurcaladığı meselelerin bir kısmı yeniliğini yitirmiş olsa da birden fazla “Şair burada ne demek istemiş?” sorusu üzere karşımızda kanlı canlı dikilmekte. Lakin Türkiye okuru bu yüzlerce maniyle birlikte daha çetin olanlarıyla da uğraşmakta. Mesela, teoriye dair yapıtların yıllar sonra çevrilmesi sorunu. Üstelik farklı farklı yayınevlerinden. kimi de tıpkı yayınevinden farklı mütercimlerin elinden çıkmış metinler görüyoruz. Elhasıl terminoloji problemini aşmak için teoriye dair kitapları karşılaştırarak “niyetleri alımlamak” zorunda kalıyoruz. Üstelik çevirilerin seyri doğrultusunda teorik müktesebatı anakronik olarak takip etmek icap ediyor. Görüldüğü üzere sıkıntılar da sorunsallar da bitmiyor; katre derya içinde derya katre içinde, misali. İşte tam da bu karmaşık gidişatın kitabı ‘Teorinin Cini’. Hedefi edebiyatı mitlerden temizleyerek en arı haliyle sunmak değil; tersine teorinin bu teskin eden, itimat veren, optimist yapısını kırarak okurun her daim uyanık kalmasını sağlamak. Bu Temel Gaye ile de teoriye ve edebiyata dair teolojik oluşumu yıkmayı hedefliyor; sevgilileri, imanları, müritleri, havarileri… Tüm bunların sonucu olarak ise bir okur olarak farkına vardığımız veya yeni(den) idrak ettiğimiz en vurucu konu ise edebiyatın sınırsız, teorinin sonlu olduğu hakikati olsa gerek:

“Edebi değer teorik olarak temellendirilemez: Bu da edebiyatın değil teorinin sonlarından biridir.”