Erich Maria Remarque’nin ‘Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok’ romanında çarpıcı bir hastane sahnesi vardır. Savaşı on dokuz yaşındaki genç Paul’un anlatımlarından dinleriz: “Mezarlık bir viraneye dönmüş. Tabut ve cesetler ortalığa saçılmış. Bu ölüler ikinci Sefer öldürüldüler bu gece Ama mezardan püskürtülen cesetlerin her biri bizden birine siper olup canımızı kurtardı.”(1)
Savaşın gerçek yüzüne dair buna emsal çarpıcı Fazla az söz vardır. Gerçekten ölülerin bile öldüğünün anlatıldığı bir pasajdır bu. Kitap insanın tabiatla, insanın kendiyle, insanın hayatla bağlantısını odağına aldığı kadar, insanoğlunun ne derece yıkıcı, hayatta kalma uğraşının de ne kadar kuvvetli olduğunu anlatır. Tolstoy’un ‘Savaş ve Barış’ı, Ernst Junger’in ‘Çelik Fırtınalarında’sı, Ernest Hemingway’in ‘Çanlar Kimin İçin Çalıyor’u ve savaşı anlatan daha pek Fazla roman bu listeye eklenebilir. Hepsinin ortak noktası aşağı üst benzeridir: Cenk insanlık için fecî bir yıkımdır. Bu kitapların neredeyse hepsinde ya Allah anlatıcı ya da karakterin gözünden okura aktarılanlar vardır. Hiçbirinde savaşa katılan kişinin zihin girdaplarında neler olduğunu, içini kasıp kavuran cehennemde nelerin yaşandığına dair bir anlatı yoktur. Yalnızca gösterilenin dehşeti vardır. Okur olarak romanın karakterinin gördüklerini görür, düşündüklerini düşünür, hissettiklerini hisseder, burnunun ucuna konan bir sineği tıpkı onun üzere kovarız. örneğin üstteki pasajı okuyan pek Fazla okur bir askerin gördüklerini görür sırf, lakin tıpkı askerin zihninin nasıl bir yıkıma uğradığını bilmez. Halbuki savaşın gerçekliği bu kelamı söyleyen askerin gördüklerinin yanında, tıpkı vakitte aklından geçirdikleridir de.
Remarque tıpkı diğer Cenk romanlarında olduğu üzere bir askerin aklının nasıl bir yıkıma uğradığını anlatmaz. ‘Batı Cephesinde Yeni Bir şey Yok’un karakteri Paul’un zihni yıkıma uğrasaydı, sanki bize ne anlatırdı?
Antonio Lobo Antunes bu soruyu sormuş olmalı ki, bir Karşılık bulmak için ‘Dünyanın Sonundaki Yer’ isminde, hayatta kalmak isteyen bir askerin kıssasını muharrir. Kitabın konusu, Portekiz’in sömürgesi Angola’da ayrılıkçı militanlar ile girişilen sömürge savaşına katılan bir askerin tanıklığı ve daha Fazla paramparça zihninden geçirdikleridir. Ama askerin gördükleri üstte ismi geçen romanlardaki üzere Alelade bir tanıklık değildir, kitapta anlatılanlar daha Fazla paramparça bir bellek, ruhsal travmalar, Benlik bölünmesi, kuşkucu yaklaşma, korkma, unutma, dağınık hatırlama, hatırlayamama ve en Fazla da hayatta kalma gayretidir. “Ortak dileğimiz ölmemekti, görüyorsun, bizi birleştiren Biricik bağ buydu, ben ölmek istemiyorum, sen ölmek istemiyorsun, o ölmek istemiyor, biz ölmek istemiyoruz, siz ölmek istemiyorsunuz, onlar ölmek istemiyorlar…”(2) Bu kelamlar sadece bir askerin hayatta kalmak için söyledikleri değildir, birebir vakitte Salazar faşizmine karşı hayatta kalmak isteyen Portekizlilerin ortak duygusudur.
‘Dünyanın Sonundaki Yer’ bu açıdan Özel bir metindir. Yapıt pek Fazla Cenk romanıyla misal halde başlar: “Doktor ve kan, hekim ve kan, tabip ve kan diyordu radyo, sıhhat kulübesinin önünde askerler kollarını sıvamış kan vermek için bekliyorlardı, sedyelerde hareketsiz yaralıların gözleri kapalı, ağızlarının kenarından yavaşça soluk alıyorlardı, gece olunca yırtıcı köpekler tel örgünün etrafında havlıyordu. Hayvanları duyuyor musun, diye mırıldandı teğmen, sıcak nefesi kulağıma çarpıyordu; kibrit olmadığı için sigara arka geriye yakılıyordu, Bize somut sonuçlar gösterin, diyordu albay ve bizim gösterecek sırf takma bacaklarımız, tabutlarımız, sarılık, sıtma, cesetler, harap olmuş araçlarımız vardı.”
Fakat roman birebir formda devam etmez, Daimi bir Hayal görme, Hayal hali ve gerçeğe çarpıp dağılan sistemsiz fikirler vardır artık. “Çünkü biz gerçeğiz ve gerisi hiç Mevcut olmadı…” (3)
Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Mütercim: Duru Örs, Monokl Yayınları, 2019. Bu pasaj tıpkı ‘Batı Cephesinde Yeni Bir Şey Yok’taki üzere savaşın nasıl göründüğünü, bir askerin izlenimlerini anlatır, Lakin metnin devamında aktarılanlar bunları katbekat aşar. Sonrasında hafıza yitimi, unutuş ve hafızanın tekrar gerçeği keşfetmesidir. Kitabın bu karanlık anlatımına geçmeden Evvel bir modül da olsa Portekiz’in bu sömürge savaşının tarihine bakmakta fayda var. Portekiz’in sömürgesi Angola, yirminci yüzyılda Estado Novo (Portekizce’de: Yeni Devlet) yani öteki ismiyle “Salazar rejimi” ile yönetilmekteydi. António de Oliveira Salazar, Demokratik Birinci Cumhuriyet’e karşı 28 Mayıs 1926’da gerçekleştirdiği askerî müdahalenin akabinde idaresi ele geçirip kırk bir Yıl süren faşist bir rejim kurar. Darbeden yıllar sonra Portekiz’in sömürgelerindeki Cenk şiddetlenmeye başlar. Bunun üzerine 1951’de faşist Yönetim Angola’nın statüsünü koloniden, Portekiz Eyaleti statüsüne yükseltir. Buna Karşın Angola hükûmetinin birkaç üyesi dış hepsi Portekizlidir ve aldıkları kararlar Avrupa’da kararlaştırılan siyasetlerin uygulanmasıyla sonludur sırf. 25 Nisan 1974’te en kanlı sömürge savaşları olur, Cenk o kadar yıkıcı bir Vaziyet alır ki ülkede rejime karşı duyulan reaksiyon artmaya başlar. Orduda düşük rütbeli subaylarca başlatılan ve geniş Kamu dayanağını Meydan Karanfil İhtilal ile Salazar diktatörlüğü sona erer. Portekiz’in sömürge savaşı, Angola’nın 11 Kasım 1975’te bağımsızlığına kavuşmasıyla sona erer, geriye kentleri harap edilmiş bir yıkıntı kalır. “Malanje, İç savaşın büsbütün harabeye çevirdiği bir moloz yığını bugün. Bombaların gereksiz, saçma sapan şiddetiyle tanınmaz hale gelmiş toprak, dumanı tüten harabe meskenler, cesetler ve vefatla dolu bir yer.”(4)
Antunes’in romanı ‘Dünyanın Sonundaki Yer’, pek Fazla eleştirmen tarafından Portekiz’in Salazar periyoduyla geçen ve 1975 yılına kadar devam eden yirminci yüzyılın eleştirisi olarak kıymetlendirir. Eleştirmenler haksız değildir, zira 20 yüzyılın Özellikle ikinci yarısında dünyada yükselen faşizmden sonra edebiyat, “bellek” yaratmaya öncülük etmiş, kitleler için bir direniş kalesine dönüşmüştür. Bu açıdan o yıllarda edebiyatın siyaset ile Yan yana düşünülen, diktatörlüklere direnen insanların çabasını temsil eden bir araca dönüştüğünü görüyoruz. Hakikaten romanın konusu ve toplumsal hassaslığı bu tenkitleri haklı çıkaracak değerdedir. Romanının üstlendiği emel, faşizmi yazın aracılığıyla teşhir etmektir. Bir müellifin misyonu de bu değil midir esasen?
Kitapta savaşa katılan bir askerin çocukluğundan gençliğine, gençlik devrinden evlilik yıllarına, çocuk sahibi olduğu vakitlerden eşiyle yaşadıklarına kadar pek Fazla şeyi mevzu edinir.
Romanın karakterini kâh bir çocuk olarak Lizbon sokaklarında, kâh ailesiyle kurduğu dikiş tutmaz ilişiklerin kıyısında, kâh Benfica futbol grubuna dair heyecanlı konuşmaların ortasında görürüz. Ailesine dair anımsadıkları haricinde hepsinde memnundur, bunun da nedeni aileyi Salazar faşizminden farklı değerlendirmemesidir. Antunes bu yaklaşımında haksız değildir; zira faşizm Evvel ailede kök salar ancak sokakta yenilir. Roman karakterinin çocukluğundaki memnunluğu Angola’ya bir asker olarak gidene kadar devam eder. Sonrası zihinsel bir yıkım, ahlaki bir sorgulama ve Daimi Mesut vakitlerini arayan bir insanın zihninin gelgitleridir anlatılanlar. Bir askeri bu kadar yıkıma uğratan, sömürge savaşının yanlış olduğunun şuurunda olmasıdır. Antunes bunu yaparken emsal Cenk romanlarından farklı bir söz izler. Bir askerin travmasını, “onun ferdî hayatının” üzerine yerleştirip modüllü bir anlatıyla sunar okura. Bu formda metni kuvvetli bir postmodern anlatıya dönüştürür. Münasebetiyle kitapta kronolojik olmayan, alışıldık romanlardan farklı ve bu açıdan okumayı güçleştiren bir anlatı vardır. Bu zorluğun nedeni, anlatıcının sorgulamaları sonucunda hafızasının parçalanmasıdır. Zira romanın anlatıcısı öldürme buyruğu almış bir askerdir lakin birebir vakitte yaptığının yanlış olduğunu düşünür. Savaşa faşist bir Yönetim ismine katıldığını bilecek kadar farkındadır her şeyin lakin karşı çıkmaya gücü yetmez. Hayatta kalmak için öldürür lakin bundan suçluluk duyar. Kendini suçlarken güçlüdür fakat buyrukları yerine getirmek zorunda olduğu için zayıftır. Çelişkilerin yavaş yavaş bir travmaya dönüşmesi de bu açıdan anlaşılırdır. Bu çelişkili ruh hali Portekiz’in 1926’dan başlayıp 1974’e kadar süren ve kanla beslenen zihninin anatomisidir birebir vakitte. Bir asker için hayatta kalmak dürtüsü her şeyin üzerindedir Lakin bu durum, savaşın bir saçmalık olduğunun ve kime hizmet ettiğinin sorgulanmayacağı manasına gelmez. “Kudurmuş köpekler değildik lakin bizi laboratuvar fareleri üzere kullanıp umursamayan ikiyüzlü Devlet için hiçbir şeydik.”(5)
Angola savaşı Karanfil Devrim’le sona erer. Bunda Angola halkının Portekiz‘in faşist idaresiyle yürüttüğü bağımsızlık savaşı kadar, Cenk zıddı Portekizlilerin de hissesi çoktur. Diktatörlüğü de savaşı da bitiren bu karşılıklı iradedir.
‘Dünyanın Sonundaki Yer’ pek Fazla açıdan Özel bir romandır ve hakkında yazılacak Fazla şey olacaktır. Kitap, bir askerin zihinsel buhranı olarak okunabileceği üzere zihni parçalanan Portekiz toplumunun özgürleşmesi, Angola halkının kimlik gayreti, savaşın fecî yüzü, faşizm eleştirisi ve sömürgeciliğin ahlaksızlığı olarak da okunabilecek Değerli bir metindir. Postmodern anlatısıyla düz bir çizgide ilerlemeyen kitap, okunmayı zorlaştırsa da anlatıcısının zihninin girdaplarında dolaşmak, sürüklenmek, Vakit mefhumunu okuma mühletince unutmak okuruna keyif verebilir.
Dipnotlar
1. Batıda Yeni Bir Şey yok, Erich Maria Remarque, Oda Yayınları, Çev. Nurten Tunç, S. 53
2. Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Monokl Yayınları, Çev. Duru Örs, S. 58
3. a.g.e. S. 82
4. Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Monokl Yayınları, Çev. Duru Örs, S. 163
5. Dünyanın Sonundaki Yer, Antonio Lobo Antunes, Monokl Yayınları, Çev. Duru Örs, S. 115
Yorum Yok