Paul Zimansky: Urartuların soyundan gelen modern bir toplumu aramak saçma

Kültür-Sanat May 16, 2023 Yorum Yok

Urartu kültürünün anlaşılmasına, yine tartışılmasına ve yorumlanmasına katkı sağlayan Paul Zimansky, Kuzeybatı İran’daki Urartu Krallığı’nın Kıymetli bir merkezi olan Bastam Kalesi’nde katıldığı hafriyat çalışmalarına Van-Ayanis Güneytepe alanı kazısıyla devam etti. Birebir periyoda ilişkin her iki kalede ve Özellikle Ayanis aşağı kentte yürüttüğü çalışmalar, Urartu devrinde sivil mimarinin anlaşılmasını kolaylaştırdı.

Urartuların lisanı bugün yaşayan hangi halkın ya da halkların lisanına yakın? var araştırmalar bize neler söylüyor? Günümüzde ‘Urartuların ardılları’ olarak anılabilecek bir Kamu Mevcut mı? Hurriler, Mitanniler ve Urartular ortasında nasıl bir bağ var? Urartu kültürü ve arkeolojisi üzerine uzun yıllar Fazla sayıda Kıymetli araştırma ve çalışmalar yapmış olan Paul Zimansky sorularımızı cevapladı.

‘TÜRKİYE’DE HAFRİYAT HAYALİM 1990’LARIN SONUNDA GERÇEKLEŞTİ’

Urartularla ilgili Fazla Kıymetli çalışmalara imza attınız. Yayınlarınız Urartu araştırmalarında Temel müracaat kaynaklarının başında geliyor. Urartu ile nasıl tanıştınız?

Urartu’yu birinci duyuşum neredeyse altmış Yıl Evvel bir üniversite dersi sırasındaydı. Bu krallık hakkında bu kadar az bilgi bulunması Fazla ilgimi çekmişti. O Vakit Klasik Arkeoloji programındaydım. Klasik arkeolojide yeni ve Değerli keşifler için Fazla imkanım olmayacağından telaşlıydım. Bu yüzden Urartu üzere gizemli bir krallık Fazla Farklı gelmişti. Sonraki sene Avrupa’dayken Türk Hava Yolları’nın öğrencilere yarı fiyatına uçuşlar sağladığını öğrendim ve İstanbul’a gitme talihini yakaladım. Yaklaşık 15 dolar olan bu seyahat, mesleğimin odak noktasının bu ülke olması gerektiğine beni ikna etti. Lakin Urartu’yla Önemli bir biçimde ilgilenmeye başlamadan Evvel biraz müddet geçti. Yüksek lisans planlarım, askerlikle ilgili yükümlülüklerim nedeniyle kesintiye uğradı. Urartu üzerine çalışmaya başlamadan Evvel epey Çok araştırmaya gereksinimim vardı. Akadları, Hititleri çalıştım ve Irak’ta hafriyat yapma imkanlarından yararlandım. Olağan biraz Rusça da öğrenmem gerekiyordu. Zira o devirde birçok Değerli Urartu yerleşmesine ait yayınlar Rusçaydı.

Danışmanım, Şarkiyat Enstitüsü’nün (Chicago Üniversitesi) tanınmış Hititoloğu Hans Güterbock’a Urartu hakkında çalışmak istediğimi söylediğimde hızı asıldı ve “Bu Urartu uzmanımız kim?” dedi. Sonra biraz düşünüp “Ben sanırım!” diye ekledi. Onun Urartu ile ilgili çekingenliğinin haklı sebepleri vardı Alışılmış ki. En başta kendisinin Biricik Urartu yayını Van Müzesi’ndeki yazıtların bir derlemesiydi. Lakin kendisi olağanüstü bir danışmandı. Beni kendimi eğitmeye itti. Bundan sonra da İran’ın Bastam kentinde Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün yürüttüğü projede beni ağırlayan Wolfram Kleiss ve Stephan Kroll’dan Urartu arkeolojisinin ayrıntılarını öğrendim. 1970’li yıllarda üç yaz boyunca burada çalıştım. Türkiye’de hafriyat yapma düşüm lakin 1990’ların sonunda, Altan Çilingiroğlu, beni ve eşimi Ayanis keşif seyahatine Davet ettiğinde gerçekleşebildi.

Urartu’nun birçok taraftan hâlâ gizemini koruyan bir krallık olduğunu biliyoruz. Şayet Fazla kısa özetlerseniz, Urartu’da en Fazla hangi soruların karşılıklarını merak ederdiniz?

Esasında, beni Urartu’ya çeken ve etrafında tezimi ve birinci kitabımı hazırladığım soru şuydu: Böylesine kuvvetli ve sofistike bir devlet, nasıl ve neden Tüm şartların kendisine karşı olduğu şark Anadolu’da oluşup güçlenebildi? Bu genel soru birçok detaylı soruya da yönlendiriyor bizi ve arkeolojinin cevaplaması için Fazla daha spesifik sorulara yol açabilir. Devlet nasıl organize oldu? İktisadın temeli neydi? Dağlık coğrafya ve Misli iklimin devletin kurulmasındaki rolü neydi? Bildiğimiz neredeyse her şey monarşi ve seçkin sınıftan geliyor fakat toplumun öteki bölümlerinin oluşumu nasıldı, nasıl yaşıyorlardı? Mesleğimin birçoklarını bu sorulara karşılık arayarak geçirdim ancak hepsi için hâlâ daha güzel karşılıklara muhtaçlığımız var.

‘ARAŞTIRMACILAR, SİYASİ PROBLEMLERE KARŞIN YETERLİ İŞ ÇIKARIYORLAR’

Bugün Türkiye, Ermenistan ve az da olsa İran’da Urartu çalışmalarının yapıldığını biliyoruz. Burada yeni yetişen Urartu çalışanları ve farklı nazar açıları hakkındaki niyetleriniz ve teklifleriniz nelerdir? mesela Urartuların lisanı bugün yaşayan hangi halkların lisanına yakın? var araştırmalar bize neler söylüyor?

İlk Evvel sorunun ikinci kısmına yanıt vereyim. Çivi yazısı uygulanmış kimi lisanlar üzerinde çalıştım. Lakin ben bir dilbilimci değilim ve bu bahislerde, yani Urartuca konusunda Mirjo Salvini, Gernot Wilhelm ve M. L. Khačikyan üzere uzmanların çalışmalarına başvuruyorum. Urartu lisanının anne yapısı açıkça Semitik, Indo-Avrupa yahut Altaik (Altay Dilleri) lisanların yapısına benzemiyor. Bu lisan Hurri lisanına yakından benziyor. Lakin sav edildiği üzere Urartu lisanının Hurri lisanından türemediği fikri bana mantıklı geliyor. Yakın vakitlerde Evvel Diakonoff ve Starostin’in, Hurri-Urartucayı şark Kafkas lisanlarından biri olarak tanımlaya çalışması enteresandı fakat bu görüş, alanda tecrübesi olan lisan bilimcilerden kâfi dayanak alamadı. Daha geç metinlerde ve lisanlarda Urartuca sözler bulma çalışmaları da pek faydalı sonuçlar üretmedi. Ben bu Cin uğraşları Urartu konusundaki hakikaten Kıymetli sorular içinde Önemli bulmuyorum. Gerçekten Urartuların lisanlarının onlardan sonraki lisanlar üzerinde Fazla Ufak bir tesiri olmuş olmalıdır.

Sorunun başına dönecek olursak, bence Çağdaş araştırmacılar, bahsettiğiniz bütün bu ülkelerde siyasi dertlere Karşın güzel bir Amel çıkarıyorlar. Daha Çok bölge kazıldıkça ve daha Çok yayın yapıldıkça Urartu’ya olan İlgi artacak ve böylelikle Meydan daha da ilerleyecek. Ayrıyeten bir arkeoloğun çalışabileceği bahisler şartlara Fazla bağlı ve kendi çalışmalarının taraflarına karar vermeyi de onlara bırakıyorum.

‘URARTU LİSANINI KAÇ KİŞİNİN KONUŞTUĞUNU BİLMİYORUZ’

Urartu lisanı ve etnisitesinin günümüzdeki ardıllarının Ermeniler, Gürcüler, Çeçenler, Kürtler hatta Basklar olduklarına dair birbirinden Fazla farklı tezler öne sürüldü… Sizce günümüzde ‘Urartuların ardılları’ olarak anılabilecek bir Kamu Mevcut mı yoksa bu tezleri spekülatif mi buluyorsunuz?

Urartu’ya dünya tarihindeki devletler ortasında en unutulmuşu demek Fazla da yanlış olmaz. Benim birinci başta ilgimi çeken de buydu zati. Herodot, bu bahiste hiçbir şey bilmiyordu fakat Laura Steele’ın Herodot’un Urartuları Medlerle karıştırdığı fikri mantıklı olabilir. Tıpkı coğrafyadan geçen Ksenephon da bilmiyordu. 2. yüzyılda İncil’i çeviren Yunan mütercimler İbraniceye sesli harf eklerken Urartu’nun nasıl söylem edileceğini hâlâ çözememişlerdi, İngilizcede “Ararat” kullanmamızın sebebi de bu. Moses Khorenatsi de Van yazıtlarının Asurca olduğunu düşünmüştü. Şayet kültürel transferden bahsediyorsak, rastgele bir Çağdaş toplumu bütünüyle Urartu’nun ardılı olarak görmenin saçma olduğunu düşünüyorum. Lakin genetik açıdan bakıyorsak, şark Anadolu ve etrafındaki bölgelerde yaşayan toplulukların Urartu genleriyle bir halde alakalı olması mümkün. Zira genler Fazla Çok devinim etmezler lakin bu bir şey Anlatım ediyor mu?

Şunu da ekleyeyim ki, Urartu’ya bir etnik Küme olarak yaklaşma konusunda biraz kararsızım. Bir Urartu lisanı olduğu hakikat ancak kaç kişinin bunu konuştuğunu bilmiyoruz. Urartu metinlerinde yalnızca kral konuşuyor ve okur-yazarlık da kraliyete mahsus üzere duruyor. Krallık, askeri Kuvvet üzerinden kurulmuştu ve büyük, dağlık bir alana Fazla kısa bir müddette yayıldı. Urartu yıllıklarına nazaran, on binlerce ve epey karışık insan kümeleri göçe zorlanıp tekrar yerleşime Alışılmış tutuldu.

Bu şartlar altında, krallık Aka ihtimalle hayli Çok lisan ve farklı etnik kümeler barındırıyordu. Kaleleri, mühürleri ve bronzlarıyla Urartu arkeolojisi, askeri seçkinler üzerine odaklandı. Yönettikleri Kamu kitleleri hakkında neredeyse hiçbir şey bilmiyoruz. Tam da bu yüzden Urartu maddi kültürü olarak gördüğümüz şey, devlet ortadan kalktıktan Çabucak sonra tesirini yitiriyor. Yani Mahallî geleneklere derinden bağlı olmayan bir devlet yapısı Laf konusu.

Urartu coğrafyası bugün dört Ulus devletin sonlarına yayılmış. Bu durum sizce Urartu çalışmaları için bir Sorun oluşturuyor mu?

Tabii ki, Biricik bir akademisyenin kültürü bir Tüm olarak çalışmasını zorlaştırıyor fakat müspet yanları da var. Farklı ülkeler, farklı çalışma alanları sunuyor ve bir alanda geliştirilen fikirler, Öbür bir alandaki fikirleri destekleyebilir. Ne yapalım! Her durumda, dünyayı olduğu üzere yaşamak zorundayız.

‘URARTU LİSAN OLARAK ÖTEKİ, DEVLET OLARAK ÖBÜR ŞEY SÖZ EDER’

Urartuların birbirine yakın lakin farklı bölgelere yayılmış kabilelerin bir ortaya gelmesi ile Özellikle de Asur’a karşı dayanışma ile yükseldiğini biliyoruz. Bu topluluklar Anadolu halkları mıydı ve Urartu krallık monarşisinin merkezi nasıl Van’a geldi?

Asur’a karşı bir dayanışmanın kabilelerle hiçbir ilgisi olmayabilir. Bu husustaki Biricik kaynağımız olan Asur, düşmanlarını doğal olarak hükümdarı, kuvvetli kentlerle bağdaştırıyor. Bunlardan kimilerini ortadan kaldıran Asur, aslında kimilerinin da yükselişine Yardımcı oldu ve nihayetinde Van’daki Urartu Hanedanlığı’nın gücünü pekiştirmesine ve kendi fetihleriyle toprak toplamasına Yardımcı oldu. Lakin MÖ 9. yüzyılda devlet oluşumunun mekaniği hakkında sahiden Fazla Çok şey bilmiyoruz. Ayrıyeten Salvini’nin Van Hanedanlığı’nın Muşaşir Bölgesi’nden geldiği istikametindeki tezini epeyce ikna edici buluyorum. Yoksa hangi neden daha Evvel karanlıkta kalan Allah Haldi’yi devlet dininin birinci sırasına yükseltsin ki?

Hurriler, Mitanniler ve Urartular ortasında bir devamlılık izleyebiliyor muyuz? Bu üç uygarlık ortasındaki bağlar yalnızca yakın bölgelerde kurulmuş olmaları mı yoksa bunun ötesine geçen bir devamlılıktan Laf edebileceğimiz deliller Mevcut mı?

Hurrice, birçok farklı Yönetim formuyla bağdaştırılan ve uzun bir tarihi olan bir lisan. Mitanni, birçok lisan ve kültürü kapsayan ve kısa süren bir imparatorluktu. Urartu, lisan olarak diğer, devlet olarak Öbür şey Anlatım eder. Tüm bunları birbirine karıştırıp “çivi yazısı kültürü”nün genel dünyasına ilişkin olduklarını söyleyebiliriz sanırım. lakin bu Sümer, Babil, Asur, Hitit ve Suriye uygarlıklarını da içine Meydan bir kavram yani Fazla Kesin bir şey değil. Sorunuzu manalı bir halde cevaplayabilmem için daha Kesin durumlara parmak basmamız gerek. Mesela, Diakonoff, Urartu kil tabletlerindeki çivi yazısının Mitanni/Hitit tesiri taşıdığını söyler. Öte yandan taş üstündeki Urartu çivi yazıları Aleni bir formda Neo-Asur formlarından geliyor. Bu Fikir Fazla dayanak alamadı fakat bir Sonuç alabilmek için düşünebileceğimiz alanlardan biri. Urartu Panteonu bu bahiste Farklı olabilir. Aka bir kısmı, Fırtına Yaradanı yahut Güneş Rabbi üzere, Hurri ilahlarından oluşuyor. Fakat Urartu, Haldi’yi birebir panteonun doruğuna çıkarıyor. Allah Haldi de Hurri kökenliydi. Lakin ikinci binyıl boyunca yazılı metinlerde karşımıza çıkmayan, bilinmeyen bir allahtı. En Çok Hurri metninin bulunduğu Hitit başşehri Boğazköy’de bahsi bile geçmiyordu. Urartu’daki Değerli pozisyonu Aleni bir biçimde monarşinin şuurlu bir formda aldığı bir karardı. Bu noktadan baktığımızda, Allah Haldi bir geleneğin devamı mı yoksa yeni bir külte mi işaret ediyordu?

Özellikle kazılarla ortaya çıkarılan Urartu malzeme kültür kalıntılarını muhafaza siyasetleri, onarım ve konservasyon çalışmaları hakkında ne düşünüyorsunuz?

Dışarıdan biri olarak, Ulusal siyasetlere yorumda bulunmanın yanlışsız olduğunu düşünmüyorum. Zira devletlerin birçok toplumsal ve siyasi tavırları öncelemeleri gerekebilir. Elbette olabildiğince Çok kalıntının korunmasını ve çıkarılan gereçlerin Tüm akademisyenlere Aleni olmasını isterim. Lakin Natürel ki her ülkenin elde etmesi ve bunun uğruna vazgeçmesi gereken koşulları var. Devletin toprak sahibinin haklarını geçersiz kılması için bir hafriyat alanının ne kadar Değerli olması gerek? Pek güzel bir Örnek olmayan Amerika’da toprak sahibi hayli güçlüdür. Fakat, Lokal antik eserler, dünyanın Geri kalanı için Türkiye’dekinden Fazla daha az tarihi ilgiye sahiptir. Onarımla ilgili sıkı ve süratli maddeleri önermek, uygulamaktan daha kolaydır.

Bir höyüğü düzgün biçimde kazmak için temelinde höyüğü yok etmeniz lazım. Pekala sonrasında hangi katmanı restore edeceksiniz? Kerpicin korunması imkânsızdır. Pekala, onarım parası nereden geliyor? Arkeoloğun nazar açısından, bilgi en güzel yayınlar üzerinden aktarılır fakat bu bahse ilgisi olan Biricik Küme arkeologlar değil. Özcesi, bence burada hayli karışık bahisler var. Yapabileceğimiz şey, siyasetleri tesirli bir formda yürürlüğe koyarak uygulayacak şuurlu bir eski eserler kurumunun oluşmasını ummak. Atlantik’in bu tarafında, bana nazaran anne gaye, antika ticaretini engelleyip hafriyat alanlarının yağmalamasını durdurmak için Mümkün olan her şeyi yapmak olmalı.

‘SEMPOZYUMDA SIRF BİR KİŞİNİN FİİLEN DIŞLANDIĞI ARGÜMAN EDİLDİ’

Basına da yansıdığı üzere Türkiye’de Urartu üzerine çalışan 10’un üzerinde akademisyen Van’daki bir Urartu sempozyumuna Davet edilmedi. Urartu çalışmalarının akademisyenler ortasındaki ferdî ve şimdiki politik sıkıntılara alet edilmesi hakkındaki görüşleriniz nelerdir?

Bu hususta basında çıkan haberleri okumadım ve ne olduğuna dair ayrıntılı bir bilgim yok. Van Sempozyumu’nun tertip komitesinin bir üyesi bana bir metin gönderdi ve yalnızca bir kişinin Davet edilmediğini Anlatım etti. Lakin birçok Değerli akademisyenin sempozyumda bulunmaması, bu durumun beğenilen olmadığını açıkça ortaya koyuyor. Hem orada olan hem olamayan bütün akademisyenlere Önemli bir hürmetim var. Bu üzere tartışmaların Urartu’yu daha uygun anlamamıza Yardımcı olacağını sanmıyorum.