Lavrion’un madenci köleleri

Kültür-Sanat Kas 01, 2022 Yorum Yok

Pınar hasret Aytaçlar*

Atina’dan çıkıp Sounion Burnu’na hakikat İç bölümden yol Meydan bir gezgin, bereketli Mesogeia bölgesine varmak için Atina ovasını geçer. Bağlar, zeytinlikler, tatlı, ak köyleri geçerek güneydoğuya ilerler. Plaka Geçidi’nden Thorikos’a ve denize yanlışsız ilerlerken birdenbire ülkenin değişen yüzüyle karşılaşır. Plaka Geçidi’nde terkedilmiş bir Sanayi bölgesinin izlerini görür. Pek de güzel olmayan bu birinci izlenim, deniz kıyısı düzeyine indikten sonra güçlenir.

Bu bölgede Attika kıyılarının cazibesi, Aka ve karanlık tümseklere sahip, yakışıksız bir köy tarafından tahrip edilmiştir. Terkedilmiş endüstriyel binaları ve burada gerçekleştirilen süreçlerden oluşan buharı atmak için kullanılan, yamaçtan üste yanlışsız uzanan tüneli görür. Burası Lavrion köyüdür. diğer Çağdaş ismiyle Ergasteri, yani “işlik”… Sounion’a giden yolda İç karartıcı, depresif bir uğrak…

Söz konusu bölge, kuzeydeki Thorikos civarından, güneydeki Sounion-Legrena-Anavissos Kıyı yoluna yanlışsız birkaç mil boyunca uzanan ve alçak doruklardan oluşan bir alandır. Bölgenin doğal taşları tarafından kamufle edilmiş olsalar da Fazla sayıda endüstriyel yapıya ilişkin kalıntı göze çarpar. Çimento kaplı Aka sarnıçlar, tertipli yahut sistemsiz taş bloklardan oluşan binaların duvarları, maden kuyularının dikdörtgen ağızları ve cevher yıkama masalarının kanalları hâlâ oradadır. Bölgenin jeolojik yapısını oluşturan kireçtaşı ve şist katmanları ortasında, gümüş içeren kurşun cevherinin birikmiş damarları vardır.

Antik Çağ’da Laureion, günümüzde ise Lavrion ya da Ergasterion olarak anılan gümüş madenlerinin ne Vakit kullanılmaya başlandığını bilmiyoruz. Fakat kurşun cevherinin en üstteki damarına yüzeyden kolay kolay erişilebildiği göz önüne alındığında, hayli erken bir vakitte, tahminen de Miken periyodunda buradan gümüş çıkarıldığını düşünmek mantıksız olmaz. Birinci ispatlar ise 6. yüzyılın ortalarında karşımıza çıkar. Atina tiranı Peisistratos’un madencilik bölgesinde mülk sahibi olduğu ve destekçileri ortasında Lavrion’un “özgür madencileri”nin de yer aldığına dair Fazla da Kesin olmayan bilgiler vardır. Lavrion gümüş madenlerine ait birinci sağlam ispatlar MÖ 5. Yüzyıl başlarında gelmeye başlar. 483’de madenlerden kazanılan ve Atina devletine aktarılan gelirlerin vatandaşlar tarafından paylaşılmasına ve Cenk gemilerinin üretiminde kullanılmasına karar verilir. 5. Yüzyıl başları Lavrion için Kıymetli bir vakittir. Bu periyotta muhtemelen, cevherin en üstteki kolay ulaşılan katmanı tükenmiş, daha derin ve uzmanlık gerektiren madencilik çalışmalarına gereksinim duyulmaya başlanmıştır. Bunun için de Öbür bölgelerden, örneğin Trakya’dan, tecrübeli, yüksek madencilik hüneri olan ustalar getirilmiş olmalı.

‘ÇÜNKÜ ÖLMEK DAHA KOLAYDIR…’

Madenlerin nasıl işlendiği ya da devletin madenler üzerindeki hissesi üzere hususlarda 5. yüzyılın nihayet çeyreğine kadar ne edebi kaynaklardan ne de yazıtlardan bilgi alabiliyoruz. Peloponessos savaşları sırasında Spartalıların Attika’nın güneydoğusuna girdikleri biliniyor. Bu periyotta, savaşı fırsat bilen ve Sparta ordusuna katılarak kaçan maden kölelerinin sayısının 20 bini bulduğuna ait bilgilerimiz bulunmakta. MÖ 4. Yüzyıl ise, Lavrion madenleriyle ilgili kamusal dokümanların ve maden alanı kiralama listelerinin karşımıza çıktığı periyottur. Toprak altındaki her Cin cevher devlete aitti ve devlet aşikâr devirlerde bu madenleri Aleni arttırma yoluyla kiralıyordu. 4. Yüzyıl ortalarında artık madenlerde bir Meydan kiralamanın Atina vatandaşları için Fazla kârlı bir çıkar kapısı haline geldiğini ve bu nedenle de sıklıkla tercih edildiğini görebiliyoruz. mesela Nikias isimli bir general, gümüş madenlerinde çalıştırmak üzere bin kadar köle kiralamıştı. Maden alanını kiralayanlar haricinde, bu alanlarda çalışacak köleleri kiralamak üzere satın Meydan yatırımcıların da sayısı artmıştı. 4. yüzyılda Lavrion madenlerinde yaklaşık 30 bin köle çalıştırıldığı düşünülüyor. Maden alanına müsaadesiz giriş, kaçak çalışma ya da bir oburunun maden alanına tecavüzü üzere cürümleri engellemek için bu periyotta Fazla sıkı yasal düzenlemeler yapıldığını biliyoruz. Elbette bu düzenlemelerin hepsi mülk sahiplerinin haklarını koruyan, lakin maden çalışanları olarak kölelerin Amel şartları ya da Ömür haklarından asla bahsetmeyen kurallardan ibaretti. MÖ 4. Yüzyıl Laf konusu olduğunda madenlerde çalışanların Amel şartları hakkında etraflı bilgiye sahibiz. Buradaki köleler Fazla ağır koşullarda çalışmaktaydılar. Atina mahkemelerinde, mevt cezasının akabinde verilen en ağır cezanın madenlerde çalışmak olduğu düşünülürse bunu anlamak daha kolay olabilir. Çalışma saatleri Fazla uzundu. Birçok köle hayatını, havasız ve ışıksız dehlizlerde geçirmek zorundaydı. Yeraltı geçitlerinin boyutlarının da gösterdiği üzere, çömelerek ya da yatarak çalışmaları gerekiyordu. Geçitlerde çalıştırılmak için çocuklar da kullanılmış olmalıydı. Çıkarılan cevherin yüzeye taşınması da Aka Güç isteyen ağır bir işti ve kaçmamaları için birbirlerine zincirlerle bağlanmış kölelerce yapılıyordu. Tarihçi Sicilyalı Diodoros, Lavrion’daki kölelerin durumunu şu halde tasvir etmiştir: “Bu madenlerdeki personeller mülk sahipleri için inanılmaz kârlar sağlıyorlar. Lakin kendi hayatları ve vücutları, yeraltındaki taş ocaklarında yitip gidiyor. Birçoğu ölüyor; acıları Fazla büyük. Denetçilerinin kırbaçlarıyla boyun eğmeye mecburi bırakıldıkları zorluklar öylesine Aka ki, vücut gücü ve ruhunun hamaseti sayesinde uzun müddet dayanabilen birkaçı dışında birçok hayatı terk eder. Zira mevt daha kolaydır.”

Çalışmak üzere Lavrion’a gönderilen bir kölenin aslında vefata gönderildiği düşünülürdü. Burada çalışan bir insanın sağlıklı ve uzun bir hayat yaşayamayacağı gün üzere açıktır. Fakat, sanki durum Diodoros’un anlattığı kadar vahim muydu? Yani parayla alınan kölelerin ölmesine bu kadar kolay mı müsaade veriliyordu? Öncelikle maden kölesi bir kapital idi ve ahlaki nedenlerle olmasa da ekonomik nedenlerle bir ölçüde korunuyor olmalıydı. Bir kölenin insanlık dışı muameleye uğraması randıman kaybına, vakitsiz mevti ise sahibi ve maden işletmecisi için maddi ziyana yol açardı. Köle olmayan, Özgür bir madencinin kaybı, patron için her halde daha az masraflı olacaktır. Güya, Lavrion’un köle madencilerinin, örneğin 19. Yüzyıl Britanyası’nın Özgür maden personellerinden daha Kötü kaidelerde çalıştığını düşünmemiz için bir neden yokmuş üzere görünüyor.

KALİFİYE KÖLELER: KİMSE MAHARETTE BENİMLE AŞIK ATAMAZ

Bu kölelerden kimileri, madencilik konusunda uzman, nitelikli kölelerdi ve daha Fazla tertip işlerinde çalışıyorlardı. Alelade kölelerin ne mezar taşları ne de onları tanıyabileceğimiz Öbür rastgele bir dokümanları vardı. Lavrion maden ocaklarından günümüze sesini duyurabilenler ise yalnızca değerliye satılan bu nitelikli köleler oldu. Lavrion’da Yönetim kademesinde bulunanlar bile kölelerden oluşuyordu. mesela üstte kelamını ettiğimiz Atinalı General Nikias bin maden kölesine yöneticilik yapması için Trakyalı Sosias’ı satın almıştı. Bu yetişmiş kölelerden biri de Paflagonyalı Atotas idi ve günümüze, 4. yüzyılın 2. yarısına tarihlenen, ak mermerden incelikle yapılmış ve süslemelerle bezeli mezar taşıyla ulaştı:

“Madenci Atotas.

Yüce Yavuz Atotas, Eukseinos’dan (Karadeniz) bir Paflagonyalı… Konutundan Fazla uzakta olan vücudu artık ırgat üzere çalışmaktan kurtuldu. Kimse maharette benimle aşık atamaz. Akhilleus’un eliyle öldürülen Pylaimenes’in soyundan geliyorum.”

Atotas, Paflagonyalı bir maden kölesi olarak, marifeti sayesinde yönetici olmuş ve sonrasında da özgürlüğünü kazanmış olmalıydı. Süslü bir mezar taşını karşılayabilecek kadar varlıklı ve üzerine Homerik dizeler yazdırabilecek kadar da kültürlüydü. Ömrünün tahminen de birçoklarını Atina madenlerinde geçirmiş olması nedeniyle Yunan kültürüne asimile olduğunu söyleyebiliriz. Lakin Atotas’ın gurur duyduğu iki şey vardı: İşindeki hüneri ve Troya hükümdarı Priamos’un müttefiki olan Pylaimenes’in soyundan gelen bir Paflagonyalı olmak…

MÖ 4. yüzyılın ortalarında Atina nüfusu 260 bin kadardı. Bunun 110 bini vatandaşlar ve ailelerinden oluşuyordu. Vatandaş olmayan lakin Özgür metoikos’lar (yabancılar) 40 bin kadardı. Kölelerin sayısı ise 110 bini buluyordu. Yani neredeyse her Özgür beşere bir köle düşecek kadar… Bu kölelerin dörtte birinden fazlası ise Lavrion madenlerinde çalışmaktaydı. Atina, diğer Belde devletlerine oranla daha geniş bir nüfusa ve münasebetiyle köle sayısına sahipti. Fakat özgür-köle oranına nazaran düşünüldüğünde daha Fazla kölenin yaşadığı kentler de vardı: Aigina, Korinthos ve Khios (Sakız Adası) gibi… En Aka köle kaynağı savaşlardı. Savaşta yenik olan tarafın halkı, bütün mülkleriyle Birlikte galip tarafın malı olurdu. Bunun dışında tüccarlar da Yunan dünyasının her yanına, Trakyalı, Kapadokyalı ya da İskit köleler taşıyordu. Tıpkı Çağdaş vakitlerde Afrika’dan Yeni Dünya’ya taşınan köleler gibi… Tüccarlar tarafından getirilen bu köleler kimi halkların kendi ortalarındaki savaşların kurbanı oluyordu. Birtakım durumlarda da istekli olarak satılıyorlardı. örneğin Herodot, Trakyalıların çocuklarını köle olarak sattıklarından bahseder. Yaşadıkları coğrafya nedeniyle madencilik tecrübesi olan Trakyalı ve Paflagonyalı kölelerin birçoğunun direkt gümüş madenlerinde çalışmak üzere satıldığını düşünebiliriz. Ksenophon vaktinde Lavrion’daki Trakyalı kölelerin sayısı kimi Ufak Yunan kentlerinin Yekün nüfusundan fazlaydı.

SORGULANMAYAN KÖLELİK

Atina’da, bir Atinalı da borçları yüzünden ya da işlediği bir cürmün cezası olarak köleleşebilirdi. Fakat bu hem Ender rastlanan hem de süreksiz bir durumdu. Kölelerin ezici çoğunluğu Atinalı değildi. Madenlerde çalıştırılan kölelerin de birçok yabancıydı ve Yunan dünyasının dışında yaşayan ırklardandılar. Hatta Yunanca’da bir Devre barbar (Yunan olmayan, yabancı) ve köle sözleri eş manalı olarak kullanılmaya başlanmıştı. Kölelik, hele de yabancı olanın köleliği Yunan toplumu için kanıksanmış ve asla sorgulanmamış bir olguydu. Tarihin bütün periyotlarında toplumun Aka çoğunluğu, Temel toplumsal Bina ve kurumları oldukları üzere kabul ederek ve değiştirmeye çalışmadan yaşamıştır. Toplumların içinde, mantığa ya da insani kıymetlere uymasa da dünya kurulduğundan beri varmış üzere gözüken yazılı olmayan kuralları eleştirme yüreğini gösterebilenler ise daima düşünürler, filozoflar olmuştur. Antik Yunan’ın düşün dünyasında entelektüeller tarafından tartışılmamış, Saha okunmamış husus yok üzereydi. Dini inançlar, ahlaki pahalar, politik sistemler, iktisat, aile, mülkiyet kavramları, akla gelebilecek her şey Yunan ideolojisinin konusu oldu ve cesurca tartışıldı. Biricik bir mevzu hariç: Kölelik… Topluma en radikal tenkitleri getiren Platon bile köleliğin devamından yanaydı. İnsanların kardeşliği üzerine konseyi felsefi akımlar, Kinikler ya da Stoacılar köleliği yadsımadılar. Allah huzurunda herkesin eşit olduğuna inanan Hıristiyanlar da… Kölelik o kadar doğal bir statüydü ki, köleler bile değiştirmeye uğraşmadılar. Antik Yunan ve Roma toplumlarında köle isyanlarının sayısı toplamda iki elin parmaklarının sayısını geçmedi. Lavrion’da da MÖ 130 yıllarına kadar bir köle isyanıyla karşılaşılmadı. Lakin bu tarihte, Sicilya’da başlayan ve dalga dalga ilerleyen köle isyanlarının tesiriyle olsa gerek, maden ocaklarında da denetçilerini öldürerek isyana kalkışan maden köleleri oldu. Bu da Lavrion’un tarihindeki yegâne Başkaldırı olarak kaldı.

EN çok KÖLE DEMOKRASİNİN MERKEZİNDEYDİ

Atina, demokrasinin beşiği, Özgür niyetin kaynağı ve Aka filozofların vatanıydı. En Fazla köle de Atina’da bulunuyordu. hür insanlara oranla en Fazla kölenin yaşadığı Sakız Adası, MÖ 6. Yüzyıl üzere erken bir tarihte Kamu meclisini kurmuş, halkının faydasına bir anayasa üretmiş bir merkezdi. Demokrasinin ve eşitliğin merkezleri en Fazla köleyi barındıran yerlerdi. Zira aslında bu demokrasi, kendisi yerine çalışabilecek kölesi olduğu için vaktini siyasetle, sanatla, ideolojiyle ilgilenerek harcayabilme lüksüne sahip olan azınlığın demokrasisiydi. Yunan medeniyetinin üzerinde yükseldiği tabanda köleler ve Özgür fakirler vardı. Yani yaşayabilmek için durmadan, dinlenmeden çalışmak zorunda olanlar. Pekala ya emek? Yunanca’da emek kavramını karşılayan bir Sözcük bile yoktu. İşleri, Nakit almadan çalışan köleler tarafından yapıldığı için daha da yoksullaşan, gece gündüz çalışmaya mahkûm fakirler da emeklerinin karşılığını istemediler. Kamu meclisinde yer almalarına ve karar sisteminin bir kesimi olmalarına karşın, başkanlarından en Aka talepleri borçlarının silinmesi oldu. kimi işsizlik yardımıyla, kimi düşük fiyatlı bir halk hizmetiyle, kimi de tiyatroya fiyatsız biletle ağızlarına bir parmak bal çalındı. Tabi bir de Lavrion’daki gelirlerden hisselerine Ufak bir ölçü düşerse sevindiler.

Yunan öncesi dünya, Sümerlerin, Babillilerin, Mısırlıların ve Asurluların dünyası, batıdaki manasıyla Özgür insanların olmadığı bir dünya idi. Hükümdar ve etrafındaki Ufak bir azınlık dışında bütün Kamu köle sayılıyordu. Bu hiyerarşik nizamın içinde batıdaki üzere bir vatandaşlık kavramı gelişemedi. lakin kölelik de batıda yaşandığı üzere yaşanmadı. En azından sonuçları batı toplumlarındaki üzere olmadı. Bu bir Yunan keşfi idi: Özgürlük ve köleliğin lakin el ele ilerlemesiyle oluşabilecek bir medeniyet…

*Ege Üniversitesi, yazın Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı Doç. Dr.