İZMİR – İzmir, Türkiye’de muhalif kamuoyunun nabzının attığı merkezlerin başında geliyor. Kentin laik ve muhalif kimliği muhafazakar siyasetin erişemediği kentli-seküler jenerasyonların mekansal Anlatım alanı haline gelmiş durumda. Sosyolog Dr. İrfan Özet, 21. yüzyılın birinci çeyreğinde Beyaz Parti’nin kesintisiz iktidar tecrübesine sahne olan sürecin kitle dünyasındaki yankıları üzerine çalışıyor. ‘Fatih-Başakşehir’ isimli çalışması ile Beyaz Parti iktidar tecrübesinin “muhafazakar mahalle”deki izdüşümlerini anlatan Dr. Özet, İrtibat Yayınları’ndan çıkan ikinci kitabı ‘İzmir Duvarı’ ile de iktidarın İzmir üzere laik mahalledeki tezahürlerine odaklanıyor.
Aksaray Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Dr. İrfan Özet ile İzmir ve İzmir’in laik, muhalif kimliği ile kitabı ‘İzmir Duvarı’ üzerine konuştuk.
Aksaray Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Dr. İrfan Özet İzmirli kimdir, İzmirlilik nedir?
Bana nazaran İzmirlilik ile ilgili öncelikli eşiği, kentin 17. yüzyıldan itibaren basamak evre Akdeniz dünyasının Değerli liman kentlerinden biri haline dönüşümü oluşturuyor. Tarihin uzun bir safhasında kozmopolitan bir demografiye sahip bu liman kentler, nesiller boyunca tesirini sürdüren habitusuyla dikkat çeker. Birebir vakitte bu Cin kentlerin dünyaya Aleni ticari geçmişleri de dikkate alındığında, sakinlerini emebilme ve İç bölgelerdeki hâkim kültürlere set çekebilme kapasitelerini anlamak güç olmasa gerek. Yani liman kentlerdeki “özgürlük” mutabakatına sloganik bir vurgunun dışında kalarak baktığımızda, jenerasyonlar boyunca taşınan bu kuvvetli miras, tesirini daha net gösterir. Alışılmış kabul etmek gerekir ki günümüz Akdeniz’inin tarihi liman kentleri, geçmişteki muazzam iktisadı ve kozmopolitan nüfusundan Kıymetli ölçüde mahrum durumdadır. Lakin bu geçmişin izlerini taşıyan özgürlükçü damar, dip-dalga halinde İzmir üzere muhakkak kentlerdeki aktüel yaşama istikamet verebilmektedir. Bu manada liman kentler için “özgürlük” söylemi, bir toplumsal davranış çerçevesi çizerek, linguistik hudutların ötesine uzanır. Merhum sosyolog Şerif Mardin’e nazaran, toplumsal dünyanın işleyişini anlamada bu Cin kök paradigmalar, tesirli bir müracaat kaynağıdır. örneğin “özgürlük” söylemi ve kavramı, “kentsel bir mutabakat alanı” olarak İzmir’deki hayatı hala biçimlendirmektedir.
Öte yandan aktüel kent kimliğinin inşasında bir diğer Değerli dinamiği, imparatorluktan ulus-devlete geçiş süreci oluşturuyor. Akdeniz’in görkemli tarihi liman kenti seviyesindeki İzmir, Özellikle 20. yüzyılın birinci yarısındaki inanılmaz gelişmelerden ziyadesiyle etkileniyor. Bu periyotlarda Ulusal seviyedeki kurtuluş uğraşlarına ve daralan ticari ağlara; global ölçekte dünya savaşları, ekonomik buhranlar, salgınlar eşlik eder. Gelinen noktada kentin kolektif hafızasında yüklü olarak yer tutan kozmopolitan şuur, yeni kurulan Cumhuriyet’le Bir arada iktisadi boyutlarından yoksun olsa da nispeten kültürel tortularıyla varlığını sürdürüyordu. Kozmopolitan geçmişten miras bu kültürel tortular ise, yeni Cumhuriyet ve İzmir’i “Batılı kültür habitusu”nda buluşturan tesirli referansı oluşturuyordu. Hasebiyle Akdeniz liman kentlerine mahsus kozmopolitan tarihi Bellek ve Cumhuriyet’in kültür merkezli ihtilallerinin buluştuğu kavşak, İzmirlilik kimliğinin tesirli bir referansı olarak öne çıkıyor.
Tabii İzmirlilik kimliğinin inşasıyla ilgili potansiyel-zihinsel seviyedeki bu dinamiklere, zincirin pratik yaşama dair halkaları da eklenmeli. Daha somut bir tabirle, kente yerleşimi Osmanlı nihayet periyotlarından itibaren ivme kazanan Balkan göçmenlerinin taşıyıcılığını üstlendiği kültürel misyon… Hakikaten Balkan muhacirlerinin kentin kolektif hafızasında potansiyel seviyede varlığını sürdüren kozmopolitan Batılı kültüre adaptasyonları, Anadolu’daki sair topluluklara göre Fazla daha ileri seviyedeydi. Bu açıdan Balkan göçmenlerinin Cumhuriyet sonrası kent demografisinin çekirdeğinde yer alması, İzmirlilik kimliğinin pratik ömürde da istikrar kazanması ismine Değerli bir imkân alanı olarak kendisini gösteriyordu.
İzmir Duvarı – Laik Mahallede İktidar ve Kültür Savaşı, İrfan Özet, 310 syf., İrtibat Yayınları, 2022. Berlin Duvarı’na atfen ‘İzmir Duvarı’ kavramını ortaya attınız. Bu kavram kültürel bir bölünmeyi mi işaret ediyor?
Evet, en nihayet söyleyeceğimi en başta belirteyim ki, ‘İzmir Duvarı’ ile kastettiğimiz gerçeklik 21. Yüzyıl Türkiye’sindeki kültür-politik bölünmeler ve bu kutuplaşmada İzmir’in sembolik pahasıdır. Beni bu araştırmaya sevk eden dinamikler, evvelki çalışmam olan ‘Fatih-Başakşehir’de de yanıtını aradığım sorulardı. anne çizgileriyle, 21. yüzyılın birinci çeyreğinde Beyaz Parti’nin kesintisiz iktidar tecrübesine sahne olan sürecin kitle dünyasındaki yankılarına odaklanmak istedim. Bu yankılar ise, birey ve toplulukların bulundukları pozisyon, yer ve aidiyet kümelerine nazaran değişebilen bir muhtevaya sahip. Münasebetiyle Beyaz Parti siyaseti ve hegemonyasını “karşı mahalleler”e yönelerek anlamak, epey fonksiyoneldi. Laik ve muhafazakâr mahallenin sembolik yerleri ise bu manada Mecbur adresler olarak karşıma çıkıyordu. Öncelikle Beyaz Parti’nin siyasal ve toplumsal seviyede eriştiği iktidarın “muhafazakar mahalle”deki izdüşümlerini, ‘Fatih-Başakşehir’ isimli çalışmamda resmetmeye çalıştım.
Literatürde de yer aldığı üzere, Türkiye’nin üçüncü Aka kenti ve laik muhalefetin merkezi İzmir’i gezmek, Beyaz Parti’nin siyasi şemsiyesinin dışında kalan “öteki Türkiye’yi” gözlemlemek için Aka bir fırsat. Hasebiyle bugün 4 milyonu aşkın Yekün nüfusuyla İzmir, sembolik seviyede “öteki Türkiye’nin başkenti” olarak bedellendiriliyor. kent bu manada, nihayet Devre Türkiye’sinde muhalif kamuoyunun nabzının attığı merkezlerin başında gelir. Gerçekten 1960’lardan itibaren Almanya’da iki farklı toplumsal dünyayı fizikî olarak ayıran Berlin Duvarı, 21. Yüzyıl Türkiye’sinde bu Kez sembolik bir çizgi olarak karşımıza çıkıyordu. ‘İzmir Duvarı’ydı bizdeki çevirisi ve temsili… Buradaki sembolik Hudut ise, Beyaz Parti’nin kesintisiz iktidarına eşlik eden yeni hegemonyanın dışında kalan coğrafik ve toplumsal nesli resmeder.
Tabii bu duvarın ilanihaye devam edeceği diye bir mutlak önermede de bulunmuyorum. Nihayetinde sağ-kanat siyasette çağdaşlıkla geleneği telif ederek esnek bir seviyede yorumlayan merkez-sağa has takımlar partiler vitrine çıktıkça, kültür savaşındaki yüksek tansiyonun durulması da kaçınılmaz olacaktır. Bu gerçeklikle Birlikte ‘İzmir Duvarı’ da metropolün konjonktürel bir refleksi olarak toplumsal hafızada yerini alacaktır kanımca.
‘İZMİR, SEMBOLİK PAHASI HER GEÇEN GÜN YÜKSELEN BİR MERKEZ OLDU’
İzmir’in laik, muhalif kimliği ile barizleşen baskın karakteri ortaya çıkarken, bundan mağdur olan, tahminen hor görülen cemiyet katmanlarının durumu ve gösterdikleri reaksiyon konusunda gözlemleriniz neler?
Bu hususta Özellikle İzmir’e Yargıç kültür-politiğin dışında kalan kitlelerde yer yer tecrübelenen “içe çekilme” ya da daha ötesi “dışlanma” eğilimlerinde 2010 sonrası kutuplaşma bence çarpan tesiri oluşturuyor. Laik-seküler hassasiyette buluşan geniş bölümler, siyasal arenadaki rekabet sürecinin Özellikle 2010 sonrasından itibaren “distopyan” bir İslamcılığı işaret etmesiyle, mikro-bireysel dünyalarına çekilmeye başladı.
Toplumsal çekilme süreci, bu kanatta siyasal İslam ve taşra muhafazakârlığının erişemeyeceği “steril” ve pür” yerlerde yaşama isteklerini da tetikliyordu. İzmir ise çalışmada “beyaz göç” imgesine başvurarak tanımladığım bu mekansal hareketliliğin temerküz ettiği alanların başında gelir. Kültür savaşının yüksek temposu karşısında taşra ve metropollerin muhafazakar-yoğun alanlarında kendilerini “sıkışmış” hissedilen bu katmanlar için “vaat ettiği özgürlükçü yaşam”la İzmir, sembolik pahası her geçen gün yükselen bir merkez haline geldi. Metropolün Özellikle Urla, Çeşme, Seferihisar üzere Kenar çizgisi, kültür motivasyonlu seküler katmanların yeni Ömür alanı haline dönüşüyor.
Tabii kültür motivasyonlu göçün diyalektik mantığı, Özellikle metropolün muhafazakâr kanadındakiler üzerinden tesirini gösteriyor. Yani göçle Bir arada metropole akan kitleyle sekülerleşmenin kazandığı hegemonik karakter, bu katmandakilerin Mahallî sonlarda deneyimlediği azınlık şuurunu daha da derinleştiriyor. Bu bahiste görüştüğüm Beyaz Partili eski Vilayet reis yardımcısı, seküler göçlerin devingenlik kazanmasıyla İzmir’e yüklenen “kale” imgesinin de derinlik kazandığının altını çiziyordu. Kente yapışan “kale” imgesi, tıpkı vakitte Siyaset kurumunun taşıdığı kutuplaşmacı lisan ve siyasetlerle da tahkim edilir. bütün bunlar nihayet analizde Balkan sufi gelenekleri ve liman-kentlere mahsus Akdeniz İslamı’nın buluşmasıyla şekillenen İzmir’deki hadari dini kültürün aktüel sonlarını ortaya koyar. Çoğulcu miras aşınarak, gündelik ve kamusal hayat, yer yer dışlayıcı kapanma sahnesine açılıyordu. Lakin nihayet analizde gündelik hayattaki hudutlar, duvarlar ve ötekileştirmelerin kapsamı, Aka ölçüde genel siyasetteki kutuplaşma ve buna eşlik eden kültür motivasyonlu göçlerle şekilleniyor.
Kitabınızda Türkiye Beyaz Parti’leşirken, İzmir CHP’lileşti tespitinde bulunuyorsunuz? İzmir CHP’ni kalesi midir?
Burada en kritik süreç, siyasal ömrünü tamamlayan merkez-sağ partilerden kopan kitlelerin yöneleceği adreslerdi. Yakaladığı trendle Beyaz Parti, merkez-sağdan boşalan ve muhafazakar pahalarla de barışık katmanlarda istek üretme kapasitesini her geçen gün arttırdı. Lakin merkez-sağın “seküler” kanadının baskın olduğu İzmir’e geldiğimizde ise bu akışkanlığın suratı düşüyordu. Merkez-sağın kentli ve seküler pahalara Aleni katmanlarının ağırlaştığı İzmir’de politik göçler, CHP siyaseti etrafında kümelendi. Bilhassa Cumhuriyet ‘establishmentinin’ (kurulu düzen) değişim ihtimalinin netlik kazanmasıyla, modernist-seküler bedelleri önemseyen merkez-sağ kökenli orta sınıflarda CHP’ye dönük blok dayanak de açığa çıkıyordu.
Kuşkusuz merkez-sağdan boşalan bu kitlesel akışkanlık, İzmir’i CHP’lileştirirken, metropollerin çeperleri ve taşra jenerasyonunu da Beyaz Parti’lileştiriyordu. Bu açıdan kentin aktüel kamuoyunda kazandığı “CHP’nin kalesi” olma hüviyeti, Özellikle Beyaz Parti sonrası siyasal istikrarlarla netleşmekteydi. çok partili yaşama geçilen 1950’den itibaren, solun kent genelinde neredeyse çeyrek asır sonra (1973) birinci sırada yer alabildiği görülüyordu. 1980’lerden 2000’lere uzanan Mahallî seçimlerde ise, sol ve sağ kanat aktörler ortası hiyerarşinin dengelenmesiyle, rekabetin dozu daha da hızlandı. Sözgelimi merkez-sağ partilerin kazandığı bir seçimi takip eden yıllarda, bu Sefer solun kentsel iktidara eriştiğini görüyoruz. Bu politik sirkülasyon, kentsel bir mutabakat olarak 80 sonrası İzmir’in de varlığını koruyordu. Fakat 21. yüzyıla geldiğimizde İzmir’deki politik eğilimler, Beyaz Parti’nin kesintisiz iktidar monopolü karşısında yöneldiği muhalif rol doğrultusunda, istikrarlı bir CHP dayanağıyla temayüz etmekte.
Yorum Yok