Dil ve köken tartışmaları: Urartular kimdi?

Kültür-Sanat May 11, 2023 Yorum Yok

Kenan Işık*
Bülent Genç*

Urartuların yaşadığı coğrafya, kabaca günümüz Türkiye’sinin doğusunu, İran’ın kuzeybatısını ve Ermenistan’ı kapsıyordu. Bu topraklar tarih boyunca göç, tehcir, işgal, talan, Cenk ve katliamlara sahne olmuştur. Beraberinde yağmalar, yasaklar, kayırmalar, fişlemeler, ihbarlar ve infazlar… İbni Haldun’a atfedilen “Coğrafya kaderdir” çıkarımını doğrularcasına Urartu çalışmaları da coğrafyasının bu Üzücü yazgısından nasibini aldı. En başta Urartu çalışmalarının öncüsü Friedrich Eduard Schulz, casus olduğu münasebeti ile 1829’da Başkale civarında öldürüldü. Olağan bu Üzücü başlangıçla bitmedi Urartoloji’nin diyeti. Hakikaten Urartu mirasının Değerli bir kısmı kaçak hafriyatlar, hatta kelamda bilimsel kazılarla adeta yağmalandı. Kaçak kazılarla her gün yok edilen arkeolojik merkezler ve mezarlardan çıkan eserler, 1850’li yıllardan itibaren dünyanın birçok müzesine dağıldı.

Günümüzde de bütün yakıcılığı ile süren bu kaotik durumun tahminen de en Değerli nedenlerinden biri Urartu coğrafyasının pozisyonu ve geçirdiği tarihî süreçlerdi. Daha evvelden Osmanlı, Safevi ve Çarlık Rusya ortasında paylaşılan bu topraklar 20. yüzyılla Birlikte Sovyetler, Türkiye ve İran ortasında bölündü. Sovyet Ermenistan’ındaki Urartu çalışmaları, 1930’lu yıllardan itibaren Marksist perspektifin de tesiri ile öbür Urartu modüllerine nazaran daha istikrarlı ve bilimsel bir gelişim izledi. Buna rağmen Türkiye’de Orta Anadolu merkezli Hitit, Frig hatta Mustafa Kemal’in Özel ilgisi ile Sümer, İran’da ise şahların inisiyatifi ile Pers, Sasani araştırmaları ön plana çıkartıldı. Hem İran hem de Türkiye’deki Ulus devlet ve beraberinde yaşanılan coğrafya üzerinden “milli arkeoloji” oluşturma konseptleri, Urartuları uzun müddet görmedi yahut pas geçti. Böylelikle bir müddet için Urartu çalışmaları her ülkede farklı vakitlerde, farklı yaklaşımlarla ve birbirinden kopuk bir biçimde yürütüldü.

Günümüze ulaşan Güçlü Urartu mirası, Sümeroloji, Hititoloji üzere enstitüsü, anne ilim kısmı olan bilimsel manada kurumsal bir alana da dönüşmedi. Hatta birçok Urartu araştırmacısı uzun yıllar Rusça, Ermenice, Türkçe, Farsça yazılan çalışmalardan fakat Avrupa akademiyası sayesinde haberdar oldu. Bu talihsizliklere Karşın ‘Urartu hiç mi sahiplenilmedi?’ diye düşünebiliriz. Alışılmış ki hayır, Urartu sahiplenildi hatta yapılan bilimsel atışmalar ve imalara bakarsak paylaşılamadı. Çünkü Urartular Özellikle lisan ve etnik kökenleri üzerinden Vakit vakit yeni politik Sorun ve çekişmelerin öznesi haline getirildi. Bu etnik-coğrafik-politik çatışmalar Urartu ve Urartuloji’nin gelişimini Kıymetli ölçüde etkiledi. Bu bağlamda Urartu mirasının hakikat temelde tanınması, korunması ve geleceğe transferinden çok Özellikle Urartuca ve Urartuların kökeni ile ilgili tartışmaların daha Aka İlgi uyandırdığını görüyoruz. Bu politik yaklaşımların yanında elbette bir biçimde Urartu’yu merak edip soran hafriyat emekçisi, öğrencisi, köylüsü hepimize denk gelmiştir. Ayrıyeten her kesitten sıklıkla duyduğumuz sorular: Urartular hangi lisanı konuşuyordu? Urartular kimlerin atasıdır?

URARTULAR HANGİ LİSANI KONUŞUYORDU?

Aslında Urartuların lisanı ve bunun üzerinden etnik kökeni ile ilgili tezler daha Ortaçağ’dan itibaren karşımıza çıkar. Ermeni tarih yazımının öncüsü Movses Xorenatsi (MS.410– 490) Ermenistan Tarihi yapıtında, Urartulara ilişkin üzeri yazılı yüksek taş sütunların Armenia Hükümdarı Uzaklık ve aşığı Asurlu Semiramis periyodundan kaldığını belirtmiştir. Sonuca bakılırsa Ara-Semiramis efsanesindekiler üzere göndermeler Urartu yazıtlarının Ortaçağ boyunca Ermenilerce sahiplenilmesi ve beraberinde korunmalarını da sağlamıştır. Zira onlara nazaran bu anlaşılmayan yazılar Aka Hayk’tan kalma idi. Böylelikle birtakım istisnalar dışında birçok Urartu yazıtı tahrip edilmeden, ekseriyetle kilise ve manastırlarda Bina taşı, hatta birçoğu Urartuca yazısına dokunulmadan Haçkar (mezartaşı) olarak kullanıldı. Efsanelerin ötesinde Urartuca ile ilgili birinci bilimsel çalışmalar, Alman ilim insanı F. Schulz’un 1827-29 yıllarında Urartu’nun başşehri Van ve etrafını ziyaretinde kopyaladığı yazıtların 1840 yıllarında Avupa’da basılması ile başlamıştır. Schulz’u takiben Ünlü şark bilimci A.H. Layard, 1850 yılında Yeniden Van ve etrafından Urartu yazıtlarının kopyalarını çıkarmıştır. Bu kopyaların Değerli bir kısmı İrlandalı Assurolog E. Hinks tarafından 1847-50 yıllarında çalışıldı. Hinks, Hint-Avrupa ailesine ilişkin bir lisanla karşı karşıya olduğunu zannediyordu. ilim dünyası, çivi yazısından transkripsiyonu yapılan Ancak ne söylediğini kimsenin bilmediği bir lisanla karşı karşıyaydı. Bu noktada lisanın tahlili için öncelikle Urartu coğrafyasında yaşayan halkların lisanına başvurulduğunu görüyoruz. Fransız dilbilimci F. Lenormand, 1871’de yayınladığı çalışmasında varsayım edilenlerin tersine Urartucanın Ermenice bağını reddetmiş, Urartuları lisan hatta etnik olarak Gürcüce ve Gürcistan ile ilişkilendirmiştir. Bu teze karşı Alman lisan bilimci A. D. Mordtmann, 1872-77 yıllarında Urartuca ile Ermenice mukayeseli lisan çalışmalarını yayınladı. Onu takiben J. Sandalgian da 1901’de, bu sefer daha kapsamlı bir Urartuca-Ermenice lisan karşılaştırması yaptı. Bu yarışta bir öbür Fransız dilbilimci L. Robert, 1876 yılında yayınladığı çalışmasında Urartuca’nın semitik lisanlardan biri olduğunu öne sürdü. bütün bu Avrupa merkezli yapılan Urartucayı günümüz bölge lisanları ile deşifre etme çalışmaları, lisan bilimsel açıdan kabul gören bir sonuca ulaşmadı.

Bundan sonra Urartuca metinlerle ilgili birinci Önemli trankripsiyon ve Çeviri denemeleri, İngiliz dilbilimci A.H. Sayce tarafından 1882 yılından itibaren bir yazma dizisi formunda yayınlandı. Yine de Urartuca üzerindeki gizem hala çözülebilmiş değildi. 19. yüzyılın nihayet yıllarında Alman uzmanlardan W. Belck ve C.F.F. Lehmann-Haupt, Urartu coğrafyasının Kıymetli bir kısmında araştırma seyahatleri düzenlediler. Bilhassa yazıt odaklı yaptıkları bu seyahatlerde evvelce keşfedilmiş yahut kendilerinin yeni tespit ettiği Urartu yazıtlarını 1892-1900 yılları içinde yayınlandılar.

AYNI LİSAN AİLESİ, FARKLI LİSANLAR: URARTUCA VE HURRİCE

Sayıları her geçen gün artan ve transkripsiyonu yapılan yazıtlara Karşın Urartuca üzerindeki Sır perdesi, 20. yüzyılın başlarından itibaren Hitit başşehri Boğazköy’deki tabletlerin keşfi ve deşifre edilmesi ile karşımıza çıkan bir Öbür meyyit lisan olan Hurrice ile biraz aralandı. Zira Urartucaya bildiğimiz en yakın lisan Hurrice idi. Hurrice, söz kökenleri ve gramatik yapısı olarak Urartuca üzerinde çalışma formülümüzü belirlerken, bu benzerlik ve paralellikler farklı tartışmaları da beraberinde getirdi. Alman dilbilimci A. Goetze 1957 yılındaki çalışmasında, Urartucanın daha MÖ 2000 yıllarının başlarından itibaren Kafkaslardan Mezopotamya’ya kadar konuşulan Hurricenin geç bir diyalekti olduğunu öne sürdü. Buna rağmen detaylı bir Hurri-Urartu lisan karşılaştırması yapan Sovyet lisan alımı I.M. Diakonoff 1957 yılında, Amerikalı W.C. Benedict ise 1960’ta Urartuca ile Hurricenin ortak bir atadan ayrılan başka lisanlar olduğunu öne sürdüler. Bu görüş hala geçerliliğini korumaktadır. Hakikaten Alman Hurrice uzmanı G. Wilhelm 1988’de, Urartucadaki kimi gramatik özelliklerin Hurricede olmadığını yahut vakitle kaybolduğunu açıkladı.

Burada ulaşılan sonuç; Hurrice ve Urartucanın birebir lisan ailesinden Ancak farklı lisanlar olmasıydı. Pekala lakin epey çalışmaya Karşın Yeniden birebir soru, “Urartuca, günümüzde konuşulan hangi lisanla Hısım yahut benzeriydi?” Bu noktada Urartucayı Kafkas lisanları ile İzah ve ilişkilendirme teşebbüsleri 19. yüzyıldan beri biliniyordu. Bu çalışmalar 20. yüzyılda da sürdü. mesela Sovyetlerden Rus dilbilimci I.I. Meşkaninov 1931-1935 yılları ortasında, Gürcü araştırmacı G. Tseretheli, 1939’da Urartucanın, Gürcücenin başını çektiği Kartveli lisanları ile bağını birtakım benzeri dilsel özellikler üzerinden kanıtlamaya çalıştılar. Ama Gürcü yazıt uzmanı G. Melikişvili, en başından beri bu öneriyi reddetti.

Bu mevzuda yeni Kuşak Ermeni araştırmacılarından da Farklı teklifler geldi. mesela G.K. Kapantsyan (1975), Ermenice’nin Hint-Avrupa lisanları ortasındaki Özel pozisyonundan hareketle Urartuca’nın alt katmanına ilişkin hybrid (melez) bir lisan olduğunu öne sürdü. V.Sarkisyan ise 1988’de bugün İspanya ve Fransa ortasında Fazla az bir bölgede konuşulan Baskça, Urartuca ve Ermenice’yi karşılaştırarak 3 lisanın birebir kökten olduğunu tez etti. nihayet olarak R. İshakhanyan 1994’de farklı bir yaklaşımla, Urartu yazıtlarında kullanılan lisan ile halkın konuştuğu lisanın farklı lisanlar olduğunu, yazıtlardaki lisanın periyodu itibariyle bir meyyit lisan olan “Geç Hurrice” olduğunu savundu. Ermeni araştırmacıların Urartuca ile ilgili araştırmaları Türk Assurulog K. Balkan’ı karşı bir tez ortaya atmaya sevk etmişe benziyor. Balkan yazısında, Urartucanın tez edildiği üzere Ermenice ile bir münasebetinin olmadığını, bilakis bitişken yapısından Dolayı en yakın benzerinin Türkçe olduğunu sav etti. Her iki lisanın bitişken özelliği Türk akademisyenler tarafından Daimi vurgulandı. Hatta Urartuca’nın Türkçe ile Bir arada Ural-Altay lisan ailesine ilişkin olduğunu öne süren bir tez, 2005 yılında Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nde savunulmuştur.

Tüm bu görüş ve teklifler bir tarafa, Urartu lisanının kökeni ve ilişkin olduğu lisan kümesiyle ilgili günümüzde en sık referans verilen çalışma, Sovyet ilim insanları I.M. Diakonoff ve S.A. Starostin tarafından 1986 yılında yapılmıştır. Bu teze nazaran, Hurri-Urartu lisanları günümüzde şimal Kafkasya’da konuşulan Çeçen, Laki, Udi ve Avar lisanlarının mensubu olduğu şark Kafkas lisan kümesine ilişkin dillerdi. Biricik bir çalışma sonucu varılan bu sav gerek ses ve morfolojik karşılaştırmalar gerekse de sözlerin etimolojisi üzere dilbilimsel birçok taraftan Özellikle Kafkas lisanları uzmanı R. Smeets’in 1989 yılındaki çalışmasında reddedildi. Buna rağmen Diakonoff-Starostin’in önerisi günümüzde birçok akademik münakaşa ve yayında Kesin bir bilimsel Sonuç üzere sunulmaktadır. Laf konusu şark Kafkas Lisanları tezi, günümüzde Çeçenlerin Urartuca ve Urartuların ardılı olduğu ile ilgili kimi bilgilerin verildiği haber, internet siteleri ve üretilen kitapların destek noktasını oluşturur.

Aynı halde bugün eski Urartu coğrafyasında en Aka etnik kimliği oluşturan Kürt halkı ile ilgili tarih yazımlarında Vakit vakit Hurri ve Urartu ile ilgili hem dilsel hem de etnik ardıl göndermelerinin yapıldığı görülür. Fakat birebir coğrafyada yaşamış olmak ve her iki lisanda misal birkaç sözcük, Biricik başına etnik ve dilsel ardıllığı kanıtlamaya yetmez. Kuşkusuz Urartuca sözler günümüze ulaştı. Bu noktada Özellikle Ermenice-Urartuca ortak sözler ve etimolojileri üzerine çalışmalar yapıldı. Burada Ermenilerin MÖ. I. binin başlarındaki göçlerle Balkanlar üzerinden Anadolu’ya, oradan Urartu coğrafyasına geçen kabileler oldukları ile ilgili Sovyet ilim insanları I. M. Diakonoff ve B.B. Piotrovsky’nin savunduğu tez gündeme gelir. Bu teze, Ermenicenin Frigce üzere Trak lisanları ile yakınlığı ve Laf konusu tarihlerde batıdan doğuya gerçek yapılan Frig, Muşki göçleri destek gösterilmiştir. Buna nazaran Hurri-Urartu nüfusu, ülkelerine gelen Ermeni kabileleri ortasında asimile oldular. Bu da ödünç sözleri açıklar.

Urartu lisanı ve etnisitesi ile ilgili görüş ve teklifler kısaca böyle… Yaklaşık üç bin Yıl Evvel Mevcut olan meyyit bir lisanla ilgili Tüm tez ve savların öncelikle bilimsel kriterleri karşılaması beklenir. Lakin günümüzde kitap, mecmua vs. yanında Özellikle internet, toplumsal medya üzere irtibat araçlarının da gelişmesi ile birlikte bilimsel desteği olmayan tezlerin çarçabuk dolanıma sokulduğunu görüyoruz. Kitleler bu savlar kaosunda karşılaştıkları her ifadeyi Kesin bilimsel doğruymuş üzere kabullenebiliyor. Hele ki bunu bir uzman söylediğinde… mesela Türkiye’de ünlü bir tarih profesörünün Urartucanın Çeçence, Urartuların da Çeçenlerin ataları olduğu ile ilgili beyanları tekraren basına yansımıştır.

URARTUCA YAZILAN YAZITLAR

Urartu lisanı ile yazılmış birinci yazıtlar, MÖ 830 yıllarında Van’da Urartu krallık tahtında olan İšpuini devri ile başlar. Bu yazıtlarla Birlikte güneydeki Asurluların MÖ 13. yüzyıldan itibaren tanımladığı Uratri/Uruatri/Nairi üzere isimlerin bilakis Urartuların kendilerini Bianili olarak isimlendirdiği anlaşılmıştır. Burada KURBia=i=ni=li “Bia ülkesinin (insanları)” olarak Çeviri edilebilir. Bu gerçekliğe Karşın Urartulara daha evvelki çalışmalarda Vannic (Van Kökenli), Chaldisch (Haldiler) isimler verilmiş, en nihayet da düşmanları Asurların hitabı olan “Urartu” tercih edilmiştir. Urartu Hükümdarı İšpuini’den sonra Urartu Krallığı’nın sonuna kadar Urartu lisanında çivi yazısı ile yazılmış Fazla sayıda evrak günümüze ulaştı. Yine de Urartuca bugün prestiji ile tam olarak çözülmüş, bütün Gramer ve lisan özelliklerini bildiğimiz bir lisan değildir. Bugün elimizde yaklaşık 65 yılını Urartu yazıtlarına adayan İtalyan ilim insanı M. Salvini’nin hazırladığı bir seri biçimindeki yazıt korpusu (2008- 2018) bulunmaktadır.

Bu korpuslarda da görüleceği üzere çevirisini yaptığımız birden fazla Urartu yazıtı ne yazık ki birbirini tekrar eden yahut birebir bahisleri birebir kalıp sözcüklerle işleyen metinlerdir. Bu yazıtlar çoklukla ya askeri sefer ve yağmaları ya da kale imali, sulama kanalı, üzüm bağı, meyve bahçesi kurulması üzere hususların işlendiği anne kaya, dikili taş yahut yapılara ilişkin blok taşlar üzerine yazılmış kayıtlardır. Bunun yanında kilden yapılmış tablet ve bullalar, Tekrar çoğunlukla bronzdan yapılmış takılar, Beygir otomobil ve koşum modülleri, mobilya aksamları, Cenk aletleri üzere Fazla farklı işlevlere sahip yüzlerce Urartu yazılı nesnesi bulunmuştur.

Bu kadar yazıta Karşın Urartuca ile ilgili Anlatım yahut Sözcük dağarcığımız birbirini tekrar eden kalıplaşmış tabirlerden Dolayı kısıtlıdır. Tekrar Urartu dini ritüellerini işleyen birçok yazıt, içeriğindeki manası bilinmeyen ve öteki lisanlarda yakın formu karşımıza çıkmayan sözlerden oluşur. Şayet kesimleri da sayarsak yaklaşık 40’a yakın Urartu tabletinde geçen sözlerin Kıymetli bir kısmı manası bilinmeyen ya da birinci Kez karşılaşılan sözcüklerden oluşmaktadır. Urartuca denilince iki besbelli özelliği öne çıkar: Birincisi sondan eklemeli (agglutinative) bir lisan oluşu, Öteki ise kısaca geçişli fiillerin özne ve obje ile ahengi biçimindeki ergatif (ergative) yapısıdır.

Yukarıdaki lisan özelliklerine nazaran Urartucaya en yakın lisan Hurricedir. Bu yakınlık Urartular ile Hurrilerin ortak anayurt ve atalara sahip ve hatta birebir göç rotalarını izleyip Mezopotamya’ya kadar indiklerine dair görüşlerin ortaya atılmasına yol açmıştır. Kendileri ile ilgili birinci bilgilere MÖ 2350’lerden sonraki Akad evraklarında rastladığımız Hurriler Özellikle şimal Mezopotamya, Anadolu ve Suriye’de yerleşim, din ve kültürel açıdan kuvvetli izler bıraktılar. Hurrilerin Mezopotamya’ya gelişi daha Fazla Kafkasya’dan şark Akdeniz’e uzanan MÖ 4. bin yıldaki Erken Tunç Çağı Kura-Aras kültürü ve yayılımı ile ilişkilendirilmiştir. Aslında şu Lahza için köken sıkıntısının netleştiği söylenemez. Hurrilerin de homojen bir halktan oluşmadığı, en azından yazıtlara yansıyan farklı diyalektlerden anlaşılmaktadır. Ayrıyeten MÖ I. binyıl ile Bir arada birçoklarının kral/yönetici isminden Hurriceye yakın lisanlar konuştukları kestirim edilen Šubria (Yukarı Dicle Havzası), Kumme (Habur Suyunun kaynakları), Alzi (Yukarı Fırat), Diauehi (Erzurum-Horasan hattı) Urartu’nun komşusu ve çağdaşı topluluklardı. Bu bölgesel oluşum ve toplulukların halkları ile yönetici aile/klanlarının tıpkı lisanı ve kültürü paylaşan beşerler olup olmadıklarını bilmiyoruz. Tıpkı durum Urartu için de geçerlidir.

Aslında Urartu coğrafyasının farklı halklardan oluştuğunu yazıtlardaki onlarca yer ve Kamu isimlerinden biliyoruz. Ermenice-Urartuca ortak sözlerin varlığı birebir devirdeki birlikte Ömür ve etkileşimin bir sonucu olmalıdır. Kaldı ki Ermenilerden birinci Laf eden Pers Hükümdarı I. Darius (MÖ 549 -MÖ 485) kayıtları ile Urartu’nun tarih sahnesinden çekildiği MÖ 600’lu yılların sonları ortasında uzun bir Vakit dilimi de yoktur. Urartu ülkesinin nüfusu yalnızca yerli halklardan da oluşmuyordu. Gerçekten Urartu hükümdarları askeri seferler sonucunda farklı ülkelerden on binlerce insanı Mecbur göç ile Urartu merkezlerine sürmüştür. Böylelikle etnisite, lisan ve din olarak farklı toplulukların bir ortada yaşamış olduğu sonucuna ulaşmaktayız. Urartu Krallığı’nın resmi siyasetinin, hatta dininin de buna nazaran şekillendiğini biliyoruz. Urartu krallık dini birçok Lokal tanrı-tanrıça, kutsal yeri içine almıştır. Yeniden inanç farklılığı açısından hem yakarak gömme (kremasyon) hem de ceset gömü (inhumasyon) geleneğini birebir Urartu Nekropolü’nde görmek mümkündür.

URARTULARIN KÖKENİ NEDİR?

Bu farklı etnik-dini ögelerden oluşan Urartu Krallığı’nda Yönetim monarşisi ve onların ilişkin oldukları klanın kökeni sorgulanabilir. mesela yazıtlarında Urartucaya, Allah Haldi ve Biainili isimlerine birinci rastladığımız Kral İşpuini ve ailesi/ uzunluğu sanki bir yerden mi Van’a geldi? Ya da Van Havzası’nın yerli halkından mıydı? Orta Asur yazıtları sayıları yüzlere çıkan Uruatri/Nairi ülke ve kabilelerinden MÖ 1250’li yıllardan itibaren Laf etmeye başladılar. Bu da zati bölgenin çoklu etnik yapısını kanıtlamaktadır. Urartular ya da Biainililer de bu etnik kümelerden biri olabilir. Bunun yanında Fazla kesimli bir coğrafyayı birleştiren Urartu Hanedanlığı Lokal kabile yöneticiliğini aşmış farklı kodlara sahiptiler. mesela Kral İşpuini ile Birlikte din bağlamında Aka bir ihtilal yapılıyor. kutsal kenti ırak Kürdistan’ında, Zagros Dağları üzerindeki Muşaşir olan Allah Haldi, Urartu dininin ve devlet ideolojisinin Temel figürü yapılmıştır. Ayrıyeten Urartu Krallığı, saray düzeni-unvanları, yeni merkezler kurma, seferler, yazma geleneği mevzularında kendine has istikametleri ile Birlikte güneydeki Asur’un bölgedeki taklitçisidir. Elbette bu tespitler de Biricik başına Urartu krallık monarşisinin Güney kökenli olduğunu kanıtlamaz.

Urartularla ilgili birçok mevzu üzere lisanları ve kökenleri ile ilgili tartışmalar da uzun mühlet devam edeceğe misal. Bu bilimsel keşif ve tespitlere her gün yenilerinin ekleneceği unutulmamalıdır. Elbette bir Kamu ortadan yok olmadı fakat Urartuları illaki günümüz lisan yahut halklarından biri ile ilişkilendirme teşebbüsleri kâfi bilimsel datalarla desteklenmedikçe kabul edilemez. Asimile olan etnik kümeler öbür baskın halklara karışıyor ve kayıp lisanlarına dair sözleri bu yeni lisanlarda yakalayabiliyoruz. Ayrıyeten yeryüzündeki, hele Önasya üzere bir coğrafyada yaşayan insanların ziyadesiyle İç içe girdiğini hesaba katarsak Urartu için Çok uzağa gitmeye de gerek yok. Vilayetle Urartuları görmek istiyorsak tahminen de onları, bugün eski Urartu coğrafyasında yaşayan halklar ortasında aramamız gerekiyor; Urartular üzere meskenini taş temelli kerpiç duvarlı ve ahşap hatılla yapan köylü de, iğle yün eğiren bayan da, dereden kopardığı suyu kanallarla tarlasına ulaştıran çiftçi de kışlık zahiresini küplerle depolayan bölge insanları arasında…

*Heidelberg Universität, Institut für Ur- und Frühgeschichte und Vorderasiatische Archäologie (IIE SRF Fellowship)
*Mardin Artuklu Üniversitesi, yazın Fakültesi, Arkeoloji Bölümü