İtalyan muharrir Carlo Collodi’nin yazdığı ‘Pinokyo’ isimli çocuk romanını bilmeyen yoktur. İki yüzün üzerinde lisana çevrilen kitap, çocuk edebiyatının başyapıtlarından biri sayılıyor bugün. İhtiyar ve yalnız yaşayan Gepetto isminde bir marangozun can kahrıyla bir kütükten yaptığı kuklanın kıssasıdır ‘Pinokyo’. Kuklaların öyküsü epey eskidir, Bazen kaynaklara nazaran birinci Kez Antik Yunan’da, kimine nazaran Mısır’da, kimine nazaran Amerika’da, kimine nazaran de Anadolu’da ortaya çıkmıştır. Bir kuklanın nerede ortaya çıktığı Kıymetli olmayabilir Ama bugün feyz alınan kimi fikirlerle benzerlik oluşturması açısından üzerinde çokça düşünülmesi gereken bir yaratıcılıktır kuklacılık.
Kısa müddet Evvel Metis Yayınları tarafından Johann Hari’nin ‘Çalınan Dikkat’ isimli bir kitabı yayımlandı. Konusu itibariyle İlgi alımlı kitabın, birinci satırından nihayet cümlesine kadar okurunun ilgisini ve “dikkatini” üzerinde toplamayı başardığını görüyoruz. İnsanın aklına kukla sanatı geliyor; görünmeyen bir Güç hayatımızın her anını planlıyor, yönetiyor, zevklerimize karışıyor, neyi alıp neyi almayacağımıza karar veriyor; tıpkı hissin, tıpkı fikrin, tıpkı yanılgının, tıpkı isteklerin kölesine dönüştürüyor bizi. Güya bir elin parmakları ortasındaki iplerle hayatımız Pinokyo’nun hayatı üzere Denetim ediliyor.
Hari bunu ayrım etmiş olacak ki, hayatımızı yöneten, yönetirken bizi değiştiren, değiştirirken bizi kendimize bile yabancılaştıran bu kuklacının peşine düşmüş. Ortaya da ‘Çalınan Dikkat’ üzere enfes bir kitap çıkmış.
Kitabın girişinde buna dair bir İzah yapan Hari, çalışmanın zorluğu ve insanın karmaşık olması nedeniyle bu mevzudaki bilimsel bilgilerin derlenmesindeki zorluğa işaret ediyor. Münasebetiyle bunun Kesin bir bilgiden çok Fazla istikametli bir bilgi tahlili yaptığını, bilimsel bir tartışmaya kapı araladığını söylüyor. “Ne olup bittiği ve nedenleri konusunda birçok Vakit uyuşmazlık içinde bu ilim insanları. Bunun nedeni bilimin sarsak olması değil insanların Fazla karmaşık olması; ‘Dikkat marifetimizi neler etkiliyor?’ üzere çetrefil bir soru karşısında ölçüm yapmak da Fazla sıkıntı. Kitabın yazımında benim için bir zahmet oluşturdu bu elbette. ancak kusursuz ispatı bekleyecek olursak sonsuza dek bekleriz.”(1)
Hari’nin bu ihtarına Karşın kitabın tesirinde kalmamak elde değil. Yazının girişi her ne kadar bir kuklanın öyküsüyle başlasa da, temel Sorun kuklayı yöneten Gepetto üzere hayatımızı ele geçiren enformasyon sağanağının dikkatimizi paramparça etmesi ve dikkatsizliğimizden yararlanarak isteklerimize dair yeni bir davranış modeli yaratması. Tam da kuklacılık bir iş. Pek Natürel ki zaten gelişen bir şey değil bu; hayatımızı Denetim eden, bizi Gepetto’nun kuklasına dönüştüren güç, neredeyse bize dair her türlü bilgiye sahip durumda. Korkulması gereken bir şey bu!
“İnsanların ne yaptığını belirleyen kurallar varsa, bunları bilmek gücün ta kendisidir.”(2)
Peki, kimden korkacağız? Kim bu gücü elinde tutan beşerler? Ya da şöyle de sorulabilir; iplerimiz kimin elinde? Telefonunuz sabahları sizi uyandırıp sadece bununla yetiniyorsa bu yazının konusu siz değilsiniz ve korkmanıza gerek yok. Bu yazıyı bir kenara bırakıp Öbür bir işle meşgul olabilirsiniz. Lakin telefonunuz sizi uykudan uyandırıp Öbür bir uykunun pençesine sürüklüyorsa, ‘Çalınan Dikkat’ tam da size nazaran. Güne tıpkı alışkanlıkla başlayıp telefon ya da tabletinizden Alelade haberleri, gelen bildirileri, paylaşılan görüntüleri, toplumsal medya paylaşımlarını, maillerinizi Denetim ederek başlıyorsanız, bunu yaparken ilginizi çeken Öbür şeylere yönelip Vakit öldürüyorsanız “kolektif dikkat” sorunu yaşayan bir güruhun kesimi olabilirsiniz. Enformatik dünyanın baş döndüren ileti istekleri, İkaz sesleriyle bir işiniz yoksa ne bu yazı, ne de kitap ilginizi çekmeyebilir. Bilgisayar ekranı başında maillerinizi açıp Denetim ettikten sonra gereğinden Çok Vakit geçirmiyorsanız korkmanız için bir neden yok. Hari’ye nazaran bu insanların sayısı az. Haksız değil, neredeyse yediden yetmişe herkesin hayatında ya akıllı bir telefon, ya tablet ya da bilgisayar var, üstelik Hari’nin bahsettiği bir enformasyon sağanağına maruz kalıyor. Bunun nasıl bir dikkat dağınıklığı yarattığı, insanı Öbür türlü bir toplumsal ağın içine çekip gerçekle bağını nasıl kopardığı üzerine uzun uzun duruyor. Hari’nin kitabını okuyana kadar bu kelamlar abartılı bir yorum üzere gelebilir, sizi temin ederim Biricik bir satırında bile abartı yok. Amerika’da –New York merkezli BASEX isimli bir danışmanlık şirketi dikkat dağınıklığına dair bir araştırma yapıp Gereksiz e-posta, toplumsal medya kullanımının günlük çalışmaya tesirini inceleyen bir rapor yayınlıyor. Sonuç inanılmaz: Günlük yüzde 28’lik bir Amel kaybı ve yılda 650 milyar doları bulan ekonomik bir kayıp.
Çalınan Dikkat – neden Odaklanamıyoruz?, Johann Hari, Tercüman: barış Engin Aksoy, 320 syf., Metis Yayınları, 2022. “Çünkü ekonomik sistemimiz insanları uykudan mahrum bırakmaya bağımlı hale gelmiş durumda. Bunun dikkat maharetinde yarattığı arızalar ikincil bir ziyan yalnızca. Ticaretin bedeli. Bu noktanın ne kadar Kıymetli olduğunu bu kitabı yazmayı bitirdikten sonra anladım lakin.”(3)
Bizde insanın ömrü değil de ilişkin olduğu şey değerli olduğu için, vakti da birey üzerinden değil aidiyeti üzerinden ölçüyoruz. Hasebiyle bireyin vaktini parayla ölçmek bizde şimdi yerleşen bir niyet değil, yani Amerikalılar kadar gereğince kapitalistleşemedik. Elbet en değerli şeyin Vakit olduğunu bilseydik, dikkat becerimize yönelen her şeye karşı bir savunmamız olurdu tahminen de. “Dikkat dağınıklığı benim için değerli, zira hayatta vakitten Öbür bir şeyimiz yok. …Ama beşerler bir formda burada saatler kaybediyor.”(4) Hari vaktin elimizden nasıl alındığını bir hikâyeci edasıyla, gündelik hayattan örneklerle uzun uzun anlatıyor kitapta.
Wachowski Biraderler’in senaryosunu yazıp yönettiği 1999 üretimi “Matrix” sinemasını bilmeyen yoktur. Birinci sinemada akıllardan gitmeyen bir sahne vardır. Morpheus, Neo’ya Kırmızı ve mavi haplardan birisini seçmesini istediğinde, ortalarında şöyle bir diyalog geçer:
“…Bir köle olduğun gerçeği Neo. Sen de herkes üzere bir köle olarak doğdun. Dokunamadığın tadamadığın ya da koklayamadığın bir hapishanedesin, beyninin içi bir hapishane. Ne yazık ki matrixin ne olduğu kimseye anlatılamaz, bunu kendin görmek zorundasın. Bu senin nihayet talihin, bundan sonra, bir Geri dönüş olmayacak. Mavi hapı alırsan bu kıssa sona erer, yatağında uyanırsın ve istediğin her neyse ona inanırsın, Kırmızı hapı alırsan mükemmeller diyarında kalırsın. Ben de sana tavşan deliğinin gittiği yerleri gösteririm. Unutma! Sana vadettiğim Biricik şey gerçek, fazlası değil…”(5)
‘Çalınan Dikkat’, “Matrix”te yaratılan hapishanenin bir benzerinden bahsediyor güya. Neredeyse her anımız, dijital dünya ile ilgimizin tamamı neredeyse bu ikilemle geçiyor. Ama dürtülerimizi, isteklerimizi, neyi arzuladığımızı bilen bu kuklacılar, bize ilişkin ferdî bir data tabanı yarattıkları için, aklımızı çelmek için epey avantajlı durumda olduklarını bilmek gerekiyor. Yani iplerimiz bize dair algoritmaları depolayan bu dijital şirketlerin elinde. Münasebetiyle hayatımızı da onlar yönetiyor. Kim mi bu beşerler? Dünyanın en ileri teknolojilerinin yaratıldığı Silikon Vadisi’nde yaşayan, Google, Apple, Facebook, Instagram, Twitter ve gibisi Yapay zekâ yaratıcısı zeki çocuklar Doğal ki.
Yönetmek için Evvel dikkatinizi dağıtmaları, sonra sizi yönetmeleri gerekiyor. Pekala, bunu nasıl yapıyorlar? Yanıtı Google’ın CEO’su veriyor: “Facebook’ta, Snapchat’te, Twitter’da her bildiri gönderdiğinizde ya da durum güncellemesi yaptığınızda, Google’da yaptığınız her aramada söylediğiniz her şey taranıyor, tasnif ediliyor ve depolanıyor. Bu şirketler sizi maksat almak isteyen reklamcılara satmak üzere profilinizi çıkarıyorlar. mesela 2014’ten bu yana, Gmail kullandığınızda Google’ın otomatik sistemleri bütün Özel yazışmalarınızı tarayıp size mahsus bir ‘reklam profili’ oluşturuyor. örneğin annenize e-posta gönderip bebek bezi almanız gerektiğini söylediğinizde Gmail bir bebeğiniz olduğunu anlıyor ve size bebek eserlerine ait reklamlar göndermeye başlıyor.”(6)
Dijital dünyanın birinci maksadı vaktinizi Denetim etmek. Ne Vakit uyuyacağınıza, ne Vakit uyanacağınıza onlar karar veriyor mesela. Hari bu süreci şöyle anlatıyor: “Tükenmenin eşiğine gelmiştim. Otuz dokuz yaşındaydım ve hiç tatil yapmamıştım. Daha üretken bir muharrir olacağım diye, uyanık olduğum her saati enformasyon sağanağı altında geçiriyordum; ciğerleri ezme haline gelsin diye Sanayi çiftliklerinde zorla şişmanlatılan kazlar üzere yaşadığımı düşünmeye başladım.”(7)
Kitap, bir kaygı imparatorluğunda yaşadığımız duygusu yaratabilir. Bilakis emeli dikkat dağınıklığına neden olan sorunu ortaya koymak, kolektif aklı zehirleyen enformasyon bombardımanına karşı bir tahlil bulmaktır. Hari bunun için sorunun kalbinde yer Meydan pek Fazla isimle konuşup bir tahlil bulmaya çalışıyor. Konuştuğu bireyler birebir vakitte Mevcut olan sorunun de yaratıcıları. garip bir durum. Kim bunlar? Google’ın, Apple’ın, Facebook’un, Twitter’ın, Instagram’ın, TikTok’un yazılım uzmanları, yani yaratıcıları. Teknoloji devleri dikkatimizi yönetecek kadar yakınlar bize, ne istediğimizi, neyi arzuladığımızı, neyi tüketmemiz gerektiğini biliyorlar. Hari’ye nazaran bundan hem teknoloji devleri hem de buna müsaade veren beşerler sorumlu.
Nasıl ki enformatik atak kolektif dikkatimizi dağıtıp uyku saatlerimizi azalttıysa, zaaflarımızı manipüle edip bizi birebir dileklerin kölesi yaptıysa, gerilim nedeniyle birebir korkulu dünyanın kesimi kıldıysa, gücümüzü günden güne tüketip dikkatimizi paramparça ettiyse Tamir etmesi de tıpkı ölçüde mümkün. Hari bu noktada pek Fazla tahlil teklifinde bulunuyor, dikkat alımlı olanıysa şu: Tahlil kişisel değil kolektif, kişinin kendini değiştirmesiyle değil toptan bir değişimle mümkün.
Korkarım buna karar vermezsek, Pinokyo’nun insan olmayı isteyen dualarından öteye geçmeyecek hayatımız. Zira bu halimizle bir tahta kukladan farkımız yok. Kendinize bir güzellik yapın; bir müddetliğine de olsa telefonlarınızı, tabletlerinizi, bilgisayarınızı kapatıp bu kitabın anlattıklarına kulak verin, pişman olmayacaksınız.
Dipnotlar:
1- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. barış Engin Aksoy, S. 23, Metis Yayınları, 1 Baskı, İstanbul.
2- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. barış Engin Aksoy, S. 113, Metis Yayınları, 1 Baskı, İstanbul.
3- a.g.e. S. 82
4- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. barış Engin Aksoy, S. 118, Metis Yayınları, 1 Baskı, İstanbul.
5- https://www.netflix.com/tr/title/20557937
6- a.g.e. S. 128
7- Johann Hari, Çalınan Dikkat, Çev. barış Engin Aksoy, Metis Yayınları, S. 31, 1. Baskı, İstanbul.
Yorum Yok