Antik Çağ’da madenci köleler

Kültür-Sanat Oca 09, 2023 Yorum Yok

M. Baki Demirtaş*

«Lesis’den annesine ve Ksenokles’e: Bu dökümhanede ölmek üzereyim. Lütfen bir şeyler yapın! Efendilerime gelin ve bana (çalışacak) daha güzel bir yer bulun. Beni tam manasıyla iğrenç birinin buyruğuna verdiler. Kırbaç yemekten ölmek üzereyim. Hapsolmuş durumdayım. Bir pislikmişim üzere muamele görüyorum. durum berbata gidiyor, daha kötüye!»

1972 yılında Atina agorasında, bir kuyudaki hafriyat çalışmaları sırasında ele geçen 13.4 x 5cm. boyutlarındaki ince bir kurşun levhadaki Yunanca yazıtta; Khalkeion isimli bir bronz döküm atölyesinde çalıştırılan, Lesis ismindeki kölenin, annesi ile Ksenokles ismindeki birine yazdığı mektupta yer alıyordu bu yardım daveti. Fakat o denli anlaşılıyor ki, name adresine gönderilmek yerine bu kuyuya atılmış ve Aka ihtimalle, Lesis’in yardım davetleri da karşılıksız kalmıştı. Lesis, bir bronz döküm atölyesinde ağır şartlarda çalıştırılan genç bir köleydi (doulos) ve efendileri (despotos) onu atölyedeki acımasız birinin buyruğuna vermişlerdi. Umutları tükenmek üzere olduğu anlaşılan Lesis, bir yolunu bulup bu mektubu bir kurşun levha üzerine yaz(dır)mış ve annesine göndermişti; lakin öteki taraftan onu adresine ulaştırmayı vaat eden kişinin fikrini değiştirip mektubu, içinde ele geçtiği bu kuyuya atmış olması Aka bir olasılıktır. Her ne kadar Lesis’in bu mektubu maksadına ulaşamasa da kölelere karşı işlenen insanlık cürümlerine dair bir feryadı 2400 Yıl sonraya ulaştırması açısından Fazla değerli.

Aslında bu noktada, köle ve efendiyi tanımlayan iki Yunanca söz ‘doulos’ (köle) ve ‘despotos’a (efendi) daha yakından bakmak kölelik konusunu anlamak için Değerli olacaktır. Bugün Türkçe’de de kullandığımız ve TDK sözlüğüne nazaran “1. Bir ülkeyi zora ve baskıya dayanarak yöneten kimse., 2. (mecaz) Her istediğini ve dilediğini yaptırmak isteyen kimse, Tiran.” manalarına gelen ‘despot’ sözü Yunanca ‘despotos’ sözünün lisanımıza Fransızca üzerinden geçmiş halidir. Hasebiyle bir efendinin yani despotun olduğu yerde, hiç elbet köleliğin de olması kaçınılmazdır. Bilhassa antik periyottaki köle kaynaklarına baktığımızda bu açıkça görülmektedir:

Savaşlar: Yunanlar ve Romalılar bütün barbar kavimlerin köle olmak üzere yaratıldıklarına inanırlardı. Bu nedenle savaşlarda ele geçirdikleri esirler köle olarak alınıp satılabilirdi.

Korsanlık ve haydutluk: Roma devrinde Özellikle şark Akdeniz kıyılarında yuvalanan korsanlar, ellerine geçirdikleri gemilerin mallarına el koyarlar ve gemide bulunan bütün yolcu ve tayfaları köle pazarlarında satarlardı. Misal biçimde, haydutlar da yetişkin insanları, çocukları, bebekleri ve hatta diğerlerine ilişkin köleleri bile kaçırıp köle pazarlarında satarlardı.

Mahkeme kararı ile kölelik: Bilhassa Roma İmparatorluk periyodunda, ağır kabahat işlemiş olan Özgür Romalılar mahkemelerde ağır işlerde çalışmaya mahkûm edilebiliyor ve bu cezayı Meydan bireylere ceza kölesi ismi veriliyordu.

Terkedilen ya da köle olarak satılan çocuklar: Roma maddeleri, bir sebeple istenmeyen çocukların satılmasına ya da terkedilmesine müsaade vermekteydi. Bu çocuklardan birini Meydan şahıs onu istediği biçimde eğitir ve büyüdüğünde köle olarak kullanabilirdi.

Borç yüzünden köleleşme: Bilhassa Üzücü mevsimleri izleyen kısıtlı eser, Ufak toprak sahiplerini yahut yarıcıları gün geçtikçe fakirleştiriyor ve borçlarını ödeyemez duruma getiriyordu. Bu borçlar karşılığında da bedenlerini rehin gösteriyorlardı.

Efendilerin meskeninde doğan köleler: Gerek kölelerin birbirinden gerekse efendilerin köle bayanlarla olan münasebetleri yahut efendilerin köle bayanlara tecavüzü sonucunda dünyaya gelen çocuklardı.

Özünde Antik Çağ’da kölelik, efendi pozisyonunda olan daha güçlünün, zayıf olan üzerinde tahakküm kurmasına dayanıyordu ve ‘güçlü’ olana despot deniyordu. Zira güce sahip olanın, ona sahip olmayan üzerinde hakimiyet kurması kaçınılmaz bir sonuçtur. Bilhassa de Amel gücüne sahip olmanın rahat bir hayatın ön şartı olduğu devirlerde.

‘DOULOS’ VE TÜRKÇE’DEKİ ‘DUL’

Diğer taraftan, Türkçe ‘köle’ manasına gelen Yunanca ‘doulos’ sözü, her ne kadar Yunanca üzere görünse de söz aslında kök kaynağı ve tarif olarak Türkçe’dir. Yunanca sözde -os, Yunancanın eril takısıdır ve söz kök olarak ‘doul (dul)’dan oluşmaktadır. Türk lehçelerinde aslen ‘tu:l ~ tol’ biçiminde karşımıza çıkan ‘dul’ sözcüğünün Oğuz kümesi lehçelerinde baştaki ünsüzü ‘t-, d-’ ye dönüşmüş; sözün uzun ünlüsü de kimi Türk lehçeleri dışında (Türkmen Türkçesi gibi) kısalmıştır. Sözün lügat manası da ekseriyetle ‘eşini kaybetmiş bayan yahut erkek’ biçimindedir. Bu genel mananın dışında mecazi olarak
‘yas, matem’ ve ‘sahipsiz, kimsesiz’ manaları da karşımıza çıkmaktadır ki bunlar da lügat manasıyla ilintilidir. ‘Dul’ (tul) sözünün yaygın olmayan, hatta tahminen pek Fazla Türk lehçesinde karşımıza çıkmayan dikkat cazibeli manası, Kırgız Türkçesinde görülmektedir: “Ölen kocasının tasviri (resmi) olup, karı-koca yatağının üzerinde asılırdı (ki bu tasvirin altına oturup, kocası için sağu sağardı.”

Benzer bir manası Kazaklarda da görmekteyiz; tul: Ölen adamın suretini (biçimini, maskesini) yapıp, ona Entari giydirip konut içinde oturtmaktır. Bu cansız surete bakan eşi, kırk gün boyunca saçlarını açıp yüksek sesle ağlayarak Yas meblağ. Sahipsiz, başıboş kalmanın belirtisi olarak ölen adamın eşyaları “tul”lanırdı, yani ölen kişinin eşyaları, yaşadığı yer vb. mateme dâhil edilirdi (mesela ölen kişinin atının kuyruğunu kesip elbiselerini atın üzerindeki eyere sermek). Hasebiyle ölen erkeğin eşi de, kocasının vefatından sonra Yas tuttuğu için tul/dul olurdu. Yunanca’daki köle manasına gelen ‘doulos’un eril bir söz olması da eski Türkler’deki ‘tul/dul’un yalnızca erkeğin vefatıyla ilgili bir süreci tanımlıyor olmasından kaynaklanıyor olmalıdır. öbür taraftan birçok antik müellif köle(ler) (doulos) ile Türklerdeki bir cenaze uygulaması olan tul/dul ortasında bir benzerlik kurar; lakin, elbette bu benzerlik kavramsal manadadır.

‘BİRÇOK ARAÇLAR BEDELİNDE BİR ARAÇ…’

Aristoteles siyaset isimli yapıtında “Köle, Öbür rastgele bir uşak üzere canlı bir Yaratık olduğu için, birçok araçlar bedelinde bir araçtır. Zira, her aracımız, Daidalos’un yaptığı heykeller ya da ozanın ‘kendiliklerinden rablerin toplantısına girerler’ dediği Hephaistos’un tekerlekli sehpaları üzere, biz söyleyince ya da gerektiğini kendisi görerek işlerini yerine getirebilseydi — diyelim, dokuma tezgâhının mekiği bizatihi gidip gelse, lirin mızrabı
kendiliğinden çalsaydı, o Vakit ne yapımcıların emekçiye gereksinmesi olurdu ne de efendilerin köleye” der.

Homeros, Troya Savaşı’nı anlattığı destansı yapıtı İlyada’da yenilmek üzere olan Troyalı Aeneas’ı Cenk alanından çekip Meydan Apollon’un onun yerine koyduğu, Aeneas’ın tıpkısı bir yapma adamdan bahseder:

“Gümüş yaylı Apollon yaptı Aineias’ın tıpkısını,
Yaptı birebir silahları kuşanmış bir adam.
Troialılarla tanrısal Akhalar bu yapma adamın çevresinde
Sığır derisinden hoş çemberli kalkanlarını
Paraladılar birbirlerinin göğüsleri üzerinde.” Homeros, İlyada 5:449-453

Yine İlyada’nın ilerleyen kısımlarında Homeros, bu sefer ilahların demircisi
Hephaistos’un iki yardımcısından bahseder bize:

“Efendilerine yardım ediyordu altından iki uşak,
Bunlar benziyordu canlı kızlara.
Akıl vardır onların içinde,
Sesleri vardır onların, güçleri,
Ölümsüz rabler vermiştir onlara Amel görme gücü.
Efendilerinin iki yanında gidiyordular seke seke.” Homeros, İlyada 18: 416-421

‘GECELİ GÜNDÜZLÜ ÇALIŞARAK BEDENLERİNİ ÇÜRÜTÜRLER’

Bu satırlarda anlatılan ‘adamlar ve kadınlarla’, yaşayan şahıslardan çok, yaşayanların yerine geçen kuklalarından (!) bahsedilmektedir. Elbet bu kuklalar sahiplerinin meskeninde, onların yerine geçip, onların yapması gereken işleri yapan köleler olarak karşımıza çıkar. öbür taraftan, kölelerin antik uygarlığa yaptıkları katkılar, günümüzdeki makinaların hayatımıza yaptıkları katkılarla karşılaştırılabilir; zira antik devirde köle demek, istenildiğinde alınıp satılabilen, ömrünü tüketinceye kadar hizmet eden ve fonksiyonunu tamamlayınca bir kenara atılabilen bir mal demekti.

Şüphesiz köle kümeleri ortasında en zoru madenci bir köle olmak yahut madenlerde kölelik yapmaktı. Bu zorluğu girişte bahsettiğimiz madenci köle Lesis’in mektubu aslında göstermekte, lakin antik müelliflerden olan ve yapıtını MÖ 60-30 yılları ortasında yazan Diodoros Siculus’un şu satırları da bu açıdan zikredilmeye bedeldir:

“Maden köleleri efendilerine Aka yararlar sağlamaktadır; lakin bunlar geceli gündüzlü yeraltında çalışarak bedenlerini çürütürler. Birden fazla, oradaki berbat şartlar yüzünden ölmektedir. Onların işinde paydosa ve dinlenmeye yer yoktur. Onlar, şeflerinin düdüğü ile bahtlarına katlanmaya zorlanmakta ve bu sefalet içinde ömürlerini tüketmektedirler. lakin Yine de kimileri bu eziyetten kurtulma umudunu yitirmezler ve uzun müddet direnirler. Katlandıkları eziyetlere bakılırsa, vefat onlar için daha makbuldür.”

Diğer taraftan madenlerde çalışan kölelerin yazgısı de meçhuldü. Birçoğu yeraltında prangalar içinde, güneş ışığından ve pak havadan mahrum olarak çalışıyordu. MÖ 413’te Sicilya’ya yapılan ve bir felaketle sonuçlanan sefer sırasında, bir Atina ordusu Romalılar tarafından ele geçirilmiş ve Atinalı 7 bin Cenk mahkumunun tümü Sirakuza taş ocaklarında çalışmaya zorlanmıştı. Ne Mevcut ki kaidelerin zorluğundan ve kötülüğünden, vakitle onlardan biri bile hayatta kalamadı.

Maden personelliği için Özel bir Yetenek gerekmediğinden, bu işte daha Fazla Cenk esirleri kullanılmakta; bunun yanı Dizi mahkemeler de Özgür yahut köle olsun, hata işleyen şahısları madenlerde çalışmaya mahkûm edebilmekteydiler. Ayrıyeten, bu Cin köleliğin zorluğunu gösteren bir Öbür Faktör da maden ocakları üzere ağır işlerde çalışan kölelerin Aka bir kısmının azat edilmelerinin Fazla Muhtemel olmamasıydı.

Diğer taraftan madenci köleler ortasında işin teknik bölünüşü de gözlemlenebilir. Metalürji atölyelerinde kimileri demiri döverken, bazıları işliyor, bazıları de su veriyordu. Yapımevlerinde hem köle hem de Özgür Amele kullanılırken, maden çıkarma işlerinde sadece köle kol gücü kullanılıyordu. Yunanistan’ın Attika bölgesindeki Ünlü Lavrion madenleri ve burada çalıştırılan köleler, antik çağdaki madenci köleler ve kaideleri konusunda en hoş örneklerden biridir. Buradaki köleler 40 metre derinliğe kadar iniyorlardı ve kuyulardan, kayalara oyulmuş yatay galerilerle gümüş madenlerine gidiliyordu. Her galeriyi on iki saatte bir değiştirilen madenciler kazmayla açıyorlardı; böylelikle 24 saat çalışarak ayda lakin 10 metre ilerlenebiliyordu. Bel ve kürekle çıkartılan maden bir sepete konup, galerilerden kuyu ağzına sürükleniyordu; galerilerin yüksekliği bir metreyi geçmediği için bu işi daha Fazla çocuklar ve yeniyetmeler yapıyorlardı. Sepetlerdeki maden, kölelerin çalıştırdığı vinçler yardımıyla üst çıkartıldıktan sonra değirmentaşları ve dibeklerde ufalanıyordu. Bayan ve çocuklar, gümüşü kurşundan ayırmak için, içinden suyun aktığı mermer havuzlarda madeni yıkıyorlardı. Maden Aka fırınlarda eritiliyor, ince uzun külçeler halinde dökülüyor, çocuk ve İhtiyar köleler tarafından demet halinde bağlanan külçeler katır sırtında Atina’ya gönderiyorlardı. Preslenerek levha haline getirilen kurşuna köle sahibinin damgası vuruluyordu. Kömür ve ısınma odununu Lavrion madenine göndermek için yol döşenmişti. Küme halinde çalışan köleler, Özellikle Lavrion gümüş madeninde çalışanlar, berbat şartlar altında yaşarlardı.

Madencilik tarihin her etabında, her Vakit hayli kârlı bir aktiflik olmuştur ve antik Yunanistan da bu bahiste bir istisna değildi. Madencilikten elde edilen kârlar, madenlerde çalışmanın riskleri kadar büyüktü ve bu nedenle de Atinalıların bu kadar tehlikeli bir
iş için köle çalıştırmaları şaşırtan değildir. Yalnızca gerçek madencilik faaliyetinden değil,
aynı vakitte köle emeği sağlayabilenler, yani köle satıcıları tarafından da Aka kârlar
elde edilmişti. MÖ 5. yüzyılda siyasetçi ve general Nicias’ın madenlerde çalışması için bin
kadar köle sağladığını, yılda 10 talent, yani sermayesinin yüzde 33’üne denk bir gelir elde
ettiği antik kaynaklarda belirtilmektedir.

BAŞKA TÜRLÜ BİR KÖLELİK

Antik Yunan’da MÖ 7. yüzyılda köle sayısında artış meydana gelmiştir. Bunun en Kıymetli sebebi gelişen Yunan endüstrisidir. Makineleşmenin olmadığı bu sistemde kol gücüne muhtaçlık vardır ve işte bu üzere sebeplerden Dolayı da köle Eski Yunan’da göz arkası edilemeyecek bir olgu olarak ortaya çıkmıştır. Hakikaten üstte, kölelerin antik uygarlığa yaptıkları katkıların, günümüzdeki makinaların ömrümüze yaptıkları katkılarla karşılaştırılabileceğini belirtmiştik. Lakin antik devirde köle makinenin kendisi iken (hatırlayın sahibinin yerine geçen bir kukla/makine-tul/dul idi), günümüzde ve gelecekte bu, robotlara karşılık gelmektedir. Bu noktada robot sözünün TDK sözlüğündeki manasına baktığımızda; “1. İsim Makul bir işi yerine getirmek için manyetizma ile kendisine Türlü işler yaptırılabilen otomatik araç. 2. isim, mecaz Oburunun buyruğu ile Amel yapan, kendi akıl ve iradesini kullanmayan kimse” manalarına geldiğini görmekteyiz. Aslında her iki mana da antik devirdeki köleleri tanımlamaktadır adeta, yani douloi’u.

Günümüzde ise emeğiyle ömrünü sürdürmek için üretim sürecinin bir kesimi haline gelen insan, Öbür cinste bir köleliğin konusu olmaya başlamaktadır. Davranışsal olarak her iki manasıyla da bir robottan farkı olmayan günümüz insanı, ömrünü devam ettirebilmek için vaktini, emeğini ve hatta vücudunu işverenine/sermayeye (sahip) Nakit karşılığı rehin bırakmakta, kişisel borçlanmalar ile de bu kaçınılmaz hale gelmekte yahut getirilmektedir. Bunun en net örneğini, bugün ülkemizdeki neoliberal iktidar siyasetleri sonucu topraklarından kopartılan milyonlarca üreticinin, kentlerde düşük fiyatlı, teminatsız ve tehlikeli Amel şartlarında çalışmaya başlaması oluşturmaktadır. İşinden edilen Fakir çiftçiler kentlerde ya işsizler ordusuna katıldı ya da ucuz işgücü haline getirildi. Kırsal alanlarda tarım yerleri maden ve taş ocaklarıyla doldu. Tarımdan kopartılan çiftçilere dayatılan Biricik çalışma alanı da bu teminatsız Amel alanları oldu. 13 Mayıs 2014’teki maden faciasıyla gündeme gelen Soma kömür madenleri de topraklarından koparılmış bu çiftçilerin, neredeyse antik devirdeki kadar güç ve ilkel koşullarda, aç kalmamak için çalıştığı, hatta çalışmak zorunda bırakıldıkları teminatsız alanlardan birisiydi. Somalı maden çalışanları 13 Mayıs öncesinde de 100’er lira karşılığında sendikaya Üye yapılmışlar ve
sendika seçimlerinde ellerine tutuşturulan kapalı zarflarla zorla oy kullanmışlardı. Öbür bir tabirle Somalılar, toplu kontrattaki haklarını bile bilmeyen maden personelleri yahut Öbür bir tabirle köleleriydi.

Makineleşmeyle birlikte, insanın ve emeğin de makineye iç edildiği ve hatta makineleştirildiği bir periyotta, insanın durumu, Aristoteles’in kölelik kurallarından biri olarak yaptığı “İnsan da olsa, mülkün bir kesimi olan şahıs diğerine aittir.” tarifi içerisinde yer alır. Bugünün insanı teknolojik yahut toplumsal her türlü makinenin yani mülkün içinde yer almaktadır. Karşılığında bir fiyat yahut maaş alması onun köle niteliğini değiştirmemekte, zira Ömür ve çalışma kaideleri güzele hakikat değişmediği üzere, aldığı ücret/maaş vergi, borç üzere metotlarla dönüştürülmektedir. Unutmamak gerekir ki, Antik
Çağ’da da Özellikle madenci köleler diğerlerine kiralanıyor yahut fiyat karşılığı çalışmalarına müsaade veriliyordu; lakin aldığı fiyat kölenin değil, onun sahibinin oluyordu.

Bitirirken, tahminen de insanlığın kölelik tarihini özetleyen İhsan Ünlüer’in ünlü
Spartaküs isimli şiirini burada anmak yerinde olacaktır. Köleden serfe, serften personele aslında medeniyetin, vakitle ismi değişse de kölelerin omzu üzerinde nasıl yükseldiğini anlatır bize bu şiir:

SPARTAKUS

Spartakus‘tu adım!
ve kara Afrika‘dan zenci köleler taşıyan
Amerikan gemilerinde forsaydım.
Çin Duvarı‘nın çamurunu,
Mısır piramitlerinin hamurunu ellerimle kardım.
ve her yıkılışında Babil kentini ben onardım.
Hanibal “Ahırlarımı yeterli temizle” dedi bana.
Bendim,
Ortaçağ Derebeyleri‘nin tarlasını süren,
sığırlarını güden
ve ellerimle ördüğüm kale duvarlarının üstünde,
Barbunya Şövalyesi‘nin oklarıyla ölen,
satın alınan,
öldürülen bir köleydim birincinin;
sonra adım ‘serf’ oldu.
ve sonra canımı bağışlayan yasalar kondu.
Atını tımarladım Sezar‘ın,
ve aslan Yavuz Rişar‘ın,
uğruna öldüm Kral Septim Sever‘in;