Suç temalı Hollywood üretimi sinema ve dizilerin birçoklarında, “otoyol-otoban katili” temalı sinemalara sıklıkla rastlanır. Otoban katili denmesindeki neden, yol kontrollerinin az oluşu ve katillerin Hadise mahallinden kısa müddette uzaklaşmalarına imkân veren kentleri birbirine bağlayan otobanların varlığıdır. Pek söylenmez ancak bu cinayetlerin birçok aydınlatılamamıştır Ancak izlediğimiz sinemaların birçoklarında olayı aydınlatan zeki, çalışkan, kuvvetli ve katilden daha akıllı bir dedektif daima vardır. Polisiye roman ve sinemalarda katili zayıf ve saplantılı, dedektifi akıllı ve kuvvetli resmediyor olmanın politik bir tarafı sürekli vardır. Devleti ya da hükümeti temsil eden polisin katilden hem kuvvetli hem de zeki olması hatası önlemede Kıymetli bir ruhsal üstünlük sağlar kanun adamlarına. Bu ruhsal üstünlük Gerekli bir şeydir, aksi halde hatası önlemede politik olarak başarısız olunurdu. Hasebiyle ruhsal üstünlüğün faydası, ne olursa olsun cürmün engellenebileceğine dair yurttaşların inandırılmasıdır.
David Fincher imzalı ‘Mindehunter'(1) isimli sıra tam da bu mevzuyu işler. Amerika Birleşik Devletleri’nin 1970’lı yıllarını anlatır dizi. FBI ile Akademi’nin Psikoloji kısmı ortasında hatalı psikolojisi üzerine ortak bir çalışma yürütülmesi kararı alınır, akabinde uygulamaya geçilir. Bu çalışmanın maksadı suçlularla bir sıra görüşmek yapmak, hatası sürece nedenlerini tahlil etmek ve akabinde hatalı psikolojisine dair bir data tabanı hazırlamaktır. Çalışma başarılı olur, kabahati önlemede ruhsal üstünlük pek Fazla cinayet sonrası polis dedektifinin eline geçer, birden fazla Vakit ikinci bir cinayet işlenmeden katil yakalanır. Bu açıdan bakıldığında polisiye önlemlerin hiçbir Vakit toplumsal değişimlerden ve kent sosyolojisinden Müstakil ele alınmadığını görüyoruz. Her cemiyet kendi hatalısını yarattığı üzere kendi önleyici önlemlerini de yaratır. Literatüre “otoyol-otoban katilleri” olarak geçen seri katilleri, kentlerden ve yollardan farklı düşünülememesi buna verilebilecek en çarpıcı örneklerden biridir. Kentleri sınıfsal bir çatışmanın merkezi, cürmün, hatalının, kahramanın, kazananın ve kaybedenin Bir arada yaşadığı bir yer olarak görmek, kabahatin ortaya çıkış nedenini incelemek kadar cürmün önlenmesinde de o kadar kıymetlidir. Polisiye sinema ve edebiyatı değişen toplumla Bir arada ele almak, bizi toplumların ve ulusların bir ortaya gelme motivasyonuna kadar götürebilir.
Polisiye edebiyatı ve sinemayı toplumların bir ortaya gelme motivasyonunu, ulusların psikososyal değişimi üzerinden okumak abartılı gelebilir. Seval Şahin’in ‘Cinai Meseleler’ çalışmasının bu hususta aydınlatıcı olduğunu söylemek mümkün.
‘Cinai Meseleler’, Seval Şahin’in polisiye edebiyatı hakkındaki doktora çalışması, kitabın birinci kısmı polisiye edebiyatın dünyadaki yerini tartışıyor. Bilhassa referans aldığı, Van Dine, Dorothy L. Sayers, Willard Huntington Wright, C. Day Lewis üzere birtakım eleştirmenlerin polisiye yazın hakkındaki niyetlerini okumak öğretici. Kitapta, Van Dine’ın American Magazine mecmuasına yazdığı polisiye roman için yirmi kuralı, Ronald A. Knox’un dedektif anlatısının on kuralı ve François Fosça’nın cinai roman/katili bulma romanı alt tiplerine karşılık sekiz kuralı cinsin meraklısı için Özellikle dikkat alımlı. Her ne kadar birinci kısmı dünya polisiye edebiyatını anlatsa da diğer kısımları, Osmanlı-Türk polisiyesinin yayımlandığı 1884’ten 1928’e kadarki yerli polisiye metinleri mercek altına alıyor. Kitap, Osmanlı İmparatorluğu’nun nihayet devirleri ile Cumhuriyetin kurum yıllarında yazılan polisiye romanlarda, Türk ulusunun oluşmasının ideolojik arka planını ele alıyor. Bu romanların Derhal derhal hepsinin ortak duygusu, dedektif ve hatalı ortasındaki ilginin oluşan yeni cemiyet ve yaratılan ulustan Müstakil değerlendirilmeyeceği ile ilgili tespitlerdir.
Şahin, kitabın üçüncü kısmının girişinde Benedict Anderson’un ‘Hayali Cemaatler’ kitabından referansla şöyle bir yorum yapar: “Benedict Anderson, ‘Hayali Cemaatler’ kitabında ulus, milliyet ve milliyetçilik sözlerinin siyasi bir form olarak değil kültürel bir form olarak kıymetlendirilebileceği üzerinde durur. Bu kültürel form yapılabilir, Hayal edilebilir bir Faktör halinde ortaya çıkar. Anderson Ulus için ‘hayal edilmiş siyasi topluluktur-kendisine birebir vakitte hem egemenlik hem de sonluluk içkin olacak formda Hayal edilmiş bir cemaattir’ (Anderson, 2004:20) tespitinde bulunur. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı-Türk polisiyelerinde çete cürümleri, yani örgütlü cürümlerin ön planda gelmesi anlaşılır bir Nitelik kazanır. Bu çete üyeleri tıpkı Ulus üzere Düş edilmiş bir cemaatin üyesidirler ve birbirlerine neredeyse akrabalık alakaları ile bağlanmışlardır.”(2)
Şahin’in bu alıntıyı yapmasının nedeni, İmparatorluğun nihayet periyodundan başlayıp cumhuriyetin kurum yıllarına kadar “suçluların” vakitle nasıl bir değişimden geçtiğini göstermek içindir. Her ne kadar hatalı dese de bunlara, örgütlü bir cemaatten, yapısında uluslaşmanın nüvelerini taşıyan bireylerden bahsedildiğini anlıyoruz. örneğin Osmanlı İmparatorluğu’nun nihayet devrinde yaratılan polisiyede “suçluların” birbirleriyle ortasında Özel bir irtibat lisanı olduğunu söyler. Sonraki yıllarda bu bağlantı lisanının Latin harfleriyle yazılan Türkçe olduğunu anlarız. “1928’de yeni bir abece ile Bir arada ortak bir işaret sistemi yine inşa edilir. Arap harflerinin yerini Latin harfleri aldığında yeni bir aidiyet ve yeni bir içsel Meydan inşa edilmektedir.”(3) Hatalılar pek Natürel ki birbirleriyle sırf Özel bir irtibat lisanıyla irtibatlı değildir, birebir vakitte bir maksatları da vardır. Şahin, Mustafa Remzi’nin ‘Milli Cinayetler Koleksiyonu’ yapıtından yola Menfaat şu tespitte bulunur: “1914 yılında yayımlanan bu seride, İttihat ve Terakki’nin merkezi, yerli burjuva yaratma kanısına Enlem bir durum vardır. Yeraltı kentinde yaşayan bu insanların dışarıdan soyutlanmış bir Ömür sürerler, münasebetiyle kendilerine içkin bir oluşumları vardır.”(4)
O yıllarda yazılan polisiyelerin Derhal derhal hepsinde inşa edilen bir ulusun kodlarından bahsedildiğini görüyoruz. Gerçekten Osmanlı periyodunda yazılan polisiye edebiyatta pek Fazla cürümlünün, cumhuriyetin öncül takımlarına dönüştüğünü Cumhuriyetin ilanından sonraki yazın metinlerinden anlıyoruz. Osmanlı-Türk polisiyesinin birinci vakitleri, batıda ortaya çıkan polisiye metinlerden farklı bir sıkıntıyı odağına alır: Uluslaşma. Sonrasında ihtilal olur, Cumhuriyet ilan edilir. Haliyle bundan polisiye yazın da nasibini alır. “Çete önderleri Batılı öncüllerini alt ederken gerek İttihat ve Terakki merkezileşme gerekse Cumhuriyet’in Temel prensiplerinden olan halkçılığı ön plana çıkarırlar. Halka hizmet eden kendine ilişkin eşitlik sistemiyle çalışan bu çete önderleri yeni bir ulusun da ortaya çıkmasına ön ayak olur. Hakikaten çeteleri de bu ulusun prototipi olarak birinci Devre polisiyelerinde görünürlük kazanır.”(5)
Yerli polisiyede Sherlock Holmes ve Arsen Lupen gibisi polis komiserlerinin bu periyotta ortaya çıkması rastlantısal değildir. mesela Arsen Lupen’in zenginlerden çalıp yoksullara dağıttığı üzere bir niyet hâkimdir yerli polisiye edebiyatta. Aslında bu niyetin izleri uzun müddet hem edebiyatta hem de sinemada karşımıza çıkar. eşitlik dağıtan güzel mafya jönleri, zenginlerden alıp yoksula dağıtan kahramanlar, gariban hatalıyı görmezden gelen uygun polisler. Bunlar Cumhuriyet öncesi periyodundan izler taşır. Zira bu beşerler kurulacak yeni bir ulusun temsilcileridir. Türk ulusunun inşasından sonra farklı bir hatalı ve polis tipi ortaya çıkar. Hatalılar örgütlü bir yapının kesimi olmaktan çıkarılır, kabahat da kişisel ve kriminal olur. Artık yerli dedektiflerimiz hatalı kovalayan zeki adamlardır. Zira inşa edilen Cumhuriyet kendi ayakları üzerinde durabilen, tıpkı yaratılan Ulus üzere zeki ve tıpkı vakitte akıllı polis komiserleriyle vardır. Polisiye yazın da deyişimden bu halde hissesini alır.
Yukarıda Amerikan hükümetinin suçluyla gayrette ruhsal üstünlük sağlamak için ne üzere bir strateji izlediğini yazdım, yabana atılır bir fikir değil bu. mesela Sherlock Holmes’ün suçludan akıllı olması, suçluyla gayretine dair bir Fikir verir bize. Yerli edebiyata da Türk polisinin suçluyla münasebeti bu açıdan günden güne Amerikalılarınkine benzemeye başlar. Lakin Türk dedektiflerinin üstlendiği misyon Amerikalılarınkinden bir noktada ayrışır. Yerli polis komiseri hem suçludan hem de batıda yaratılan dedektiflerden zeki olmak zorundadır. Ulus olmak bunu gerektirir zira. neden bir Türk komiseri Öbür bir ülkenin polis dedektifinden zeki olması gerekiyor ki? Bunun nedeni “uluslaşmanın” böylesi bir özgüvene gereksinim duymasıdır. Yani Peyami Safa’nın, Ahmet Mithat Efendi’nin, Hüseyin Ender (Kaya Nuri)’in, Süleyman Sûdi’nin, Vassaf Kadri’nin yarattıkları polis komiserlerinin Sherlock Holmes’ten, Arsen Lupen’den zeki olması, hatta onlara işlenen cinayetleri aydınlatmak için Yardımcı olması bu özgüveni pekiştiren bir durumdur. Münasebetiyle Ulusal şuur yaratmak tıpkı vakitte kendi yeni hatalısını ve zeki dedektifini yaratmayı da gerektirir. “Sherlock Holmes’e Karşı Cingöz Recai serisinin yazıldığı Devre Cumhuriyet’in ilan edildiği ve bir bağımsızlık savaşının kazanıldığı vakittir. Holmes’ün İstanbul’da bulunduğu Devre de her ne kadar seride bir Devre belirtilmemiş olsa da Mütareke periyodunun Çabucak sonrasına rastlanmaktadır. Böylelikle Holmes aracılığıyla Mütareke devrinde topraklarını işgal etmiş bir ülkenin en zeki kahramanlarından biri Türkçede yazılmış bir yazın metninde Türk bir kahraman tarafından alaşağı edilmektedir. Cingöz, her seferinde Holmes’ü hezimete uğratır, Holmes ona daima hayranlık duyar.”(6)
Bundan yaklaşık 100 Yıl Evvel adım adım Müstakil bir ülke inşa ediliyordu. Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Reşat Nuri Güntekin, Refik Halit, Peyami Safa, Ahmet Mithat Efendi, Hüseyin Ender ve daha pek Fazla müellif, Şair ve düşünür edebiyatı bundan azade inşa etmedi. O yıllarda yaratılan polis komiserlerinin zeki olduklarına Kuşku yok. Gelinen noktada inşa edilen ulusun polis komiserinin Amerika’ya gidip bir cinayeti aydınlatmasını bir tarafa bırakın, ABD’nin bugün Ankara’nın göbeğinde bir FBI ofisi, Malatya Kürecik’de, Adana İncirlik’de askeri üslerinin olduğunu bilmek yaşanan değişimi görmek açısından kıymetli. Birtakım şeyler kâğıt üstünde yazıldığı üzere hayatta karşılığı olmuyor maalesef. Şahin’in ‘Cinai Meseleler’i yaratılan bir ulusun polisiye romanlar üzerinden el alınması açısından dikkat cazibeli bir eser olduğu kadar hem dünya hem de yerli polisiye edebiyatı meraklıları için Kıymetli bir çalışma. Ayrıyeten Osmanlı İmparatorluğu’nun nihayet periyotlarından günümüze kat edilen yolun görülmesi açısından da Örnek bir metin.
Dipnotlar
1. https://www.netflix.com/tr/title/80114855
2. Seval Şahin, Cinai Sıkıntılar, Osmanlı- Türk Polisiye Edebiyatında biçim ve İdeoloji (1884-1928), Bağlantı Yayınları, S. 127
3. Seval Şahin, Cinai Problemler, Osmanlı- Türk Polisiye Edebiyatında hal ve İdeoloji (1884-1928), Bağlantı Yayınları, S. 132
4. a.g.e S. 133
5. a.g.e S. 155
6. Seval Şahin, Cinai Sıkıntılar, Osmanlı- Türk Polisiye Edebiyatında form ve İdeoloji (1884-1928), İrtibat Yayınları, S. 148
Yorum Yok