Eskiden alt kültürler vardı. Evvelden dediğim, taş çatlasa on, on beş Yıl evvel. O vakitler, alt kültürlerin bir kısmını temsil eden yeraltı edebiyatından ve tıpkı kapsamdaki yeraltı şiirinden de Laf edebiliyorduk. Tahminen, “günümüzde de alt kültürler var,” diyenler olacaktır. Elbette var. Lakin, sistemle uzlaşamayan ya da uzlaşmayı reddedenler tarafından “kendiliğinden” oluşan alt kültür otonomları, günümüzde kendileri için tahsis edilmiş alanlarda aktiflik gösteren kontrol/ denetim altındaki oluşumlara dönüştürüldüler. 2000’li yılların sonlarına yanlışsız yayınlanan kimi akademik çalışmalarda yer Meydan bir kavram değişikliği, bu mevzudaki öncü sinyalleri vermişti esasen. Birtakım metinlerde, “underground” yerine “stage” sözcüğü kullanılmaya başlanmıştı o yıllarda. Yani yeraltı değil, sahne! Globalleşme siyasetlerinin gereği olarak kültürlerin aynılaşması için harcanan gayret, merkezde yer Meydan kanonun anne sahneyi oluşturması, farklı alt kültür oluşumları ve birtakım spekülatif cinslere de, kanonun etrafında Ufak küçük sahneler tahsis edilmesi sonucunu doğurdu. Hepsi kendi içinde Özgür olacaktı lakin Biricik kaideyle: Tıpkı düzlemde ve tıpkı hizada yer alacaklar ve yerin ne altına ne üstüne yanlışsız ivmelenen bir hareketlenme içine gireceklerdi. İşte bu yüzden, günümüzde de alt kültürler olduğunu lakin hepsinin kanonla tıpkı hizada yer aldığını söyleyebiliriz.
Bu çerçevede, günümüzde bir yeraltı şiiri Muhtemel mü, sorusunu (önce kendime, akabinde sizlere) sormak istedim. Bu soruyu (ya da sorunsalı) gündeme getirmemin nedeni, yeraltı edebiyatı konusunda uzun yıllardır araştırmalar yapan Fazla değerli bir akademisyenin, Doç. Dr. Fethi Demir’in ‘Yeraltı Edebiyatı’ isimli kapsamlı çalışmasının ve yeraltı şiiri diye isimlendirebileceğimiz bir şiir varsa şayet, onun günümüzdeki Değerli temsilcilerinden biri olarak gördüğüm Müslüm Çizmeci’nin ‘Mutlusun Kıpırdama’ isimli üçüncü şiir kitabının yakın vakitte art arda yayınlanması.
Yeraltı Edebiyatı, Fethi Demir, Kopernik Kitap, 2023. Fethi Demir, kitabında Değerli bir noktaya değiniyor ve yeraltı edebiyatının, bir Cin olmadan Evvel bir süreç/ durum (hâl) olduğunun altını çiziyor. Bu açıdan, kanon dışı bir telaffuz içeren, yenilikçi, avangart Çabucak her yapıtın ya da müellifin yolunun yeraltı edebiyatıyla bir halde kesişmiş olduğunu söylüyor. Öyleyse, hakikaten de “yenilikçi akımların, tiplerin yahut üslupların ‘yeraltında geçirdikleri süre’, onların kanonik edebiyata karşı koyabilme, direnebilme müddetlerini gösterir.”
“Edebiyat ve sanat akımlarının Çabucak hepsi, yerleşik kalıplara, edebi kanona karşı bir itiraz olarak filizlenmiş, başta yadırganmış, edebi ve estetik olmamakla suçlanmış, sansürlenmiş hatta yasaklanmıştır,” diyor Demir. Akabinde, birinci başta avangart olarak görülen her akımın süreç içinde rüştünü ispatladığını, değişen toplumsal ve kültürel münasebetlerle Birlikte “yerüstüne” çıktığını, ortalama okurun ilgisini çekmeye başladığını ve kanonun içinde yer alarak kendisinden sonraki yapıtların “yeraltı” olarak nitelenmesine vesile olduğunu söylüyor. Bu yaklaşım, Demir’in yeraltı edebiyatını neden bir Cin olmadan Evvel bir durum, bir hâl olarak gördüğünü açıklıyor.
Kaldı ki, Demir’in de belirttiği üzere, içinde bulunduğumuz bu postmodern çağda, yapısökümcülüğün de tesiriyle edebi tipler zati parçalanmış, pastiş, palimpsest üzere metotlarla tekrar üretilmiş, metinlerarasılıkla beslenen, üstkurmacaya dayalı eklektik, Fazla katmanlı, karnavalesk özellikler taşıyan amorf cinsler oluşmuştur. Bu açıdan bakınca, sırf yeraltı edebiyatı değil, tahminen de hiçbir yazın tipi başlı başına bir “tür” değil, bir durum, bir hâldir artık.
HİYERARŞİNİN PARODİSİ
Müslüm Çizmeci’nin ‘Mutlusun Kıpırdama” isimli kitabının birinci şiirinin birinci dizeleri şunlar: “bi’ gün Yeniden arkadaşlarla şiirleşiyoruz, baktım Ekrem’in kulağından pas akıyor/ peçete almaya mutfağa gittim, Hicran bileklerini kesmiş yarı baygın yerde öyle/ kusacak oldum koştum lavaboya, Nurten’i balyozla gördüm, böcek öldürüyorum dedi/ klozet falan paramparça, üst komşu delirmiş/ matkapla delik açmış tavandan/ ip sarkıtıyor, bağırıyor bir yandan ‘idam’ diye.”
Daha kitabın başındaki bu altı dizede yeraltı edebiyatının neredeyse bütün ögelerini görmek mümkün. Cüretkâr bir telaffuz, sansürsüz, direkt bir lisan, rahatsız edici ve gerçek biçim özellikleri. Yeraltı edebiyatı denildiğinde, herkesin aklına birinci gelen kavramlar olan şiddet, seks, alkol ve husus kullanımı üzere ögelerin bir kısmıyla bu dizeler ortasında direkt olmasa da dolaylı kontaklar kurulabileceğini düşünüyorum. lakin öncelikle yeraltı edebiyatının Temel ve en Kıymetli ögelerinden biri olan “sahicilik” konusuna kısaca değinmekte fayda var. Yeraltı edebiyatının sahicilik özelliği, hayattaki şiddetin göz gerisi edilmeden ve estetize edilmeden yapıta direkt yansıtılmasından kaynaklanıyor.
Caption Şiirleşmek esnasında Ekrem’in kulağından pas akması, Alelade hayatın, hatta müesses nizamın bize dayattığı seslere bir itiraz olarak şiirin sesinin kulağımızın pasını nasıl temizlediği ve bizi nasıl yeni seslere Aleni hale getirdiğini vurguluyor. Şiir öznesinin peçete almak için mutfağa koşması, Ekrem’in kulağından akan pası silme hedefli. Pas (yani bize dayatılan sesler, şiirin önerdiği seslerin negatifleri) silinemiyor zira şiir öznesi peçeteyi alamıyor. Nasıl alsın ki? Mutfakta, bileklerini kesmiş vaziyette, yarı baygın yatan Hicran’la karşılaşıyor. Ona yardım etmek yerine kusmak için lavaboya koşuyor fakat kusma hareketini de gerçekleştiremiyor zira elinde balyoz olan Nurten’le karşılaşıyor lavaboda. Nurten, böcek öldürmek için almış eline o balyozu. Bu etaptan itibaren hem Hicran’ın intihar teşebbüsünün hem de Nurten’in böcek öldürme aksiyonunun gerçekliği sorgulanabilir hale geliyor. Zira gerçeklik halüsinatif bir Vaziyet alıyor, şiir öznelerinin algılarının halüsinatif bir hususun tesiriyle sonuna dek açıldığı izlenimi doğuyor. Klozetin paramparça olması da bu etkiyi doğruluyor zira balyozla öldürülmeye çalışılan böcekler aslında Hayal eseridir ve vurulan darbeler (hayali) böceklere değil, klozete denk gelmiştir.
Üst komşu (üst kültürün temsilcisi), aşağıdakilerinin (alt kültürün temsilcilerinin) yaptıklarının farkındadır ve bundan rahatsızdır. Matkapla tavanda bir delik açar (kendi bulunduğu katın tabanını deler. Açılan delik, onun tabanında lakin aşağıdakilerin tavanındadır. Üst kattakinin altı, alt kattakinin üstüdür doğal olarak. Bunu alt kültür/ üst kültür, yeraltı dili/ üst lisan, avangart/ kanon diye de okuyabiliriz pekâlâ). Bundan sonraki metafor ise Fazla daha sert, Fazla daha şiddetli: Üst kattaki komşu bir ip sarkıtır aşağıya ve bağırır “idam” diye.
İdam, idam edenin, yani celladın faal olduğu, idam edilenin, yani kurbanın edilgen pozisyonda olduğu bir harekettir. Şiirde Laf konusu olan idam ise, muktedirin, kurbanın kendini idam etmesi istikametindeki davetidir. Şayet alt kattakiler bu davete uyarlar ve üst kattan uzatılan ipe kendilerini asarlarsa, bunun ismi idam değil, intihar olur. Bu, neoliberal dünyadaki hiyerarşinin parodisidir aslında.
ELLERİNİ ÇÖZEBİLECEĞİM BİR YERE KOY
Yeraltının yerüstüne çekildiği, alt kültürlerin üst kültürlerle tıpkı hizada yer aldığı, dahası, bütün dünyayı birebir tüketim ağının içinde konumlandırabilmek için Biricik ve standart bir kültür yaratılmaya çalışıldığı günümüz dünyasında, yazın Laf konusu olunca, anne sahne ile tıpkı düzlemde yer Meydan irili ufaklı Ufak sahnelerin birbirinden etkilenmesi ve ortalarında geçişkenlik olması doğal. Fethi Demir, dijital platformlar, toplumsal medya ve çevrimiçi sanal ağlar sayesinde bu yadırgatıcı seslerin Fazla süratli biçimde dolanıma girdiğini söylüyor. Pekala, bahsedilen bu platformlar sayesinde sirkülasyona giren yapıtlarda, tam da bu nedenle bir değer değişimi olmuyor mu? Dijital bir yeraltı ya da yeraltının dijital kanallarla şahıstan bireye nakli Mümkün mü? Bu, tartışmaya Aleni bir husus. Müslüm Çizmeci “giriş” isimli kısa şiirinde tam da bu mevzuya değinmiş ve hem mevzuyu hem televizyonu bir daha açmamak üzere kapatarak kendi yanıtını vermiş: “televizyonu açtım/ bizi her şeye bağlayan objelerin interneti sayesinde, diye/ başlayan bir Tümce duydum. sanırım reklamdı./ televizyonu kapattım.”
Konuyla ilgisi kapsamında lakin kısaca değinebildiğim Fethi Demir’in ‘Yeraltı Edebiyatı’ isimli kapsamlı çalışması, hem hususla ilgilenenler hem de akademisyenler açısından Kıymetli bir kaynak. Tam bir başucu kitabı. Müslüm Çizmeci’nin ‘Mutlusun Kıpırdama’ isimli şiir kitabıysa, tıpkı evvelki iki kitabı üzere Güçlü metaforlarla, sarsıcı ve gerçek dizelerle dolu. Pekala, çok kelamdan sonra, başlıktaki soruya Kesin bir karşılık vermiş olabildik mi? Bence veremedik zira o sorunun Kesin karşılığı yok! Yeraltı edebiyatı, kara edebiyat, marjinal edebiyat, sokak edebiyatı, kötücül edebiyat, muzır edebiyat, ismine ne dersek diyelim, karşı kültür akımlarından etkilenerek oluşmuş bu edebiyat, biçim ve üslup değiştirmiş de olsa, yeni karşı kültür akımları oluştukça tekrar yine yazılacaktır. Yazılmasa da, günümüz edebiyatında hayli yaygınlaşmaya başlayan Fazla katmanlı, karnavelesk özellikli amorf yapıtlarda illa ki bu edebiyatın izleri bulunacaktır. Öyleyse yazıyı Çizmeci’nin iki dizesiyle bitirelim:
mutlusun, kıpırdama!
ellerini çözebileceğim bir yere koy!
Yorum Yok