Gülten Akın şiirinde ortaklığın inşası: Araziyi Düzleştirmek

Hasan Turgut’un Gülten Akın şiirini orta, ortam ve iştirak ekseninde ele aldığı ‘Araziyi Düzleştirmek: Gülten Akın Şiirinde İştirakin İnşası’ kitabı Metis Yayınları tarafından Bilge Karasu yazın İncelemeleri Dizisi bünyesinde yayımlandı. Aktör-ağ teorisi ve izonomi bağlamlarında irdelenen şiirlerle Bir arada kitap, birebir vakitte Gülten Akın’ın ve müktesebatının Türkçe şiirdeki tarihi pozisyonunu belirleme gayesinde.

Hasan Turgut, 1988 Mardin doğumlu. Mimar Sinan Hoş Sanatlar Fakültesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmında lisans tahsilden sonra Yıldız Teknik Üniversitesi’nde tıpkı kısımda yüksek lisansını tamamladı. Doktora öğretimine Boğaziçi Üniversitesi’nde devam eden muharrir, Türlü mecralarda birçok yazma yayımlamakla birlikte İstanbul Vilayet ulusal Eğitim Müdürlüğü’nde lisan uzmanı olarak çalışmakta. Kitap in media res, yani “ortasından” ibaresiyle başlamakta. Çünkü muharririn Temel tezi Gülten Akın şiirinin ortanın, ortamın ve nihayetinde paydaşlığın şiiri olduğu. Bu bağlamda Gülten Akın’ın bilhassa 1971 “Kırmızı Karanfil” ile başlayan aktivizm periyodu, Öbür bir tabirle orta periyodu ön planda. Kamu edebiyatı biçemlerinin tartıda olduğu bu periyotta Akın’ın benliğini dışarıya açarak kozmostaki öteki eksenlerle diyaloğa girdiği belirtiliyor. Ben-benlik kavramları ise Levinas’ın fikriyatı izleğinde ele alınmış. Kabaca, varoluşunu diğerinde gerçekleştiren, diğerine karşı mesuliyet sahibi olan bir ben ve kişilik pozisyonu Laf konusu. Böylelikle Akın şiirinin başat ögesi kolektivite olarak karşımıza çıkmakta. Alışılmış politik veçhe ile birlikte. Lakin, Akın şiiri politik ihtilaflara odaklanmak ve kutupları sertleştirmekten fazla uzlaşıya kavuşarak paydaşlığı tesis etme emeli gütmekte. Bu bağlamda Tabiat da iştirake iç çünkü tabiattaki her fail şiire içkin, yani “bir gecekonducuyla buğday tanesi ortasında hiyerarşik bir fark” görülmeyen bir “konsensüs” mevcut. Gerçekten, bu doğrultuda Akın şiirinin “en bariz talebi” eşitlik. Olağan olarak Adalet sıkıntısı beraberinde birçok açmaz getirdiği üzere şairin bu açmazlara cevabı paydaşlık ve ortam inşası oluyor. Öbür bir sözle komünal ve kişisel çatışma ekseninde Descartesçı ikilikleri aşarak tabiatla ittifak yapan, birey-toplum çatışmasına hapsolmayarak haklı-haksızın olmadığı “ara bir cedel noktasında” uzlaşıyı sağlama maksadı güden Akın, müellifin tabiriyle “arabulucu” üzere çalışmakta. Böylece çoğul kişilik arayışından Laf etmek Mümkün olurken heterojen kişilik tasarımı üzerinden ferdî ve komünal sesler bir ortada görülmekte. Hakikaten, bu bir aradalıkla “eksiltilmiş seslerin” sesi olan Akın, şiiri deneysel bir Meydan olarak görerek hayatı, yaşamsal enerjiyi dış tutan poetikaların karşısında durmakta. Bu sayede, “eksiltilmiş sesler” akışkan bir biçimde dolanımda olduğuna nazaran başta politik tahakküm olmak üzere her türlü hegemonyadan sıyrılarak kişiliğin hem mikroskobik hem de makroskobik bağlamlarının Biricik potada eridiği bireysel-komünal ortasında bir diyalektik Laf konusu. Akın’ın bir yazısında korkuluksuz köprüye benzetilen poetik izleğin başarısı şaire nazaran bu köprüden “ben” olarak geçmekte yatıyor. Böylelikle şiirinde tanıdığa ve tanıdık kılınanlara yer veren Akın öznelerarası bir ontolojide ilerleyerek maduniyet kavramını da şiirine iç etmekte.

Araziyi Düzleştirmek – Gülten Akın Şiirinde İştirakin İnşası, Hasan Turgut, 216 syf., Metis Yayınları, 2023.

Daha Kolay bir tabirle belirtmek gerekirsek Akın şiiri her türlü hiyerarşik aksiliğin ötesinde eşdeğerliliği Temel Meydan bir toprakta inşa edilmiş. Turgut, bu tespitlerini iki metodik kavram üzerine oturtuyor. Birincisi Bruno Latour’un aktör-ağ teorisi, ikincisiyse Kojin Karatani’nin izonomi modeli. Latour’dan başlamak gerekirse düşünür, Biricik düzlemli merkezi bir eylemsellik yerine sayısız failin ördüğü kompleks bir Bina ortaya koymakta. “Bu teoride, aktör, dünyanın Tüm bileşenlerinin içinde büyüyeceği uzamı deşifre ederken, File ise dünyanın hangi vasıtalar, izler ve yollar kanalıyla bu uzamlar içine getirildiğini ve orada dönüştürüldükten sonra nasıl dışarı Geri gönderildiğini açıklar.” Böylece teorisin asıl vurucu yanı bir toplumsal yapıya rastgele bir varsayım, model, yargı yahut öngörüyle yaklaşmaması. Dikkate değer bir diğer konu ise Latour’un eylemselliğe yalnızca insanı değil, insan dışı varlıkları da katıyor oluşu. Yani, düşünürün maksadı hegemonya değil, negatif bir temsil, bir asosyoloji kurmak. Natürel bu derece çoğulcu bir Bina ve genişleyen eylemselliğin yeni irtibatların yeri oluşu “dünyadaki çeşitliliğin mecazı” olmakla Birlikte bu çeşitlilik düz bir uzamdan fazla engebeli bir yerde gerçekleşiyor. Buradan hareketle, “Dolayısıyla Latour’un kıymetle üzerinde durduğu mevzulardan biri, daha sonra Gülten Akın şiirindeki bariz stratejilerini de göreceğimiz, araziyi düzleştirmektir” diyor müellif.

Turgut, Latour’un savını Kojin Karatani’nin izonomi kavramıyla Bir arada okumayı tercih etmiş çünkü Karatani demokrasi değil, izonomi modelini önermekte. Bu modeldeki asıl vurgu eşitliğin özgürlük ile Birlikte eylenmesi ve yeni bir kontrat toplumunun oluşturulması formunda. Böylece çoğunluk merkezli Atina demokrasisiyle çoğulculuk temelli İyonya izonomisini kıyaslayarak kavramını somutlaştırmış. Düşünüre nazaran asıl kilit nokta her türlü hükmetme pratiklerinin reddinde yatıyor. Bu bağlamda ne ferdi ne de toplumsal bir birikim Laf konusu. Kitaptaki tabiriyle söylemek gerekirse “Benlik asli pahasına birikimi dağıttıkça kavuşur.”

İki metodik modelden hareketle Akın şiirine toprak ve yerellik bağlamında bakıldığında birincinin Latour’un Globallik karşısına koyduğu Yerküresellik kavramı öne çıkmakta. İkisi ortasındaki Temel ayrım ise kabaca şu: Globallik insan aksiyonlarını uzaktan, Yerküresellik ise yakından kavramakta. Böylece Yerküresellik insan hassaslığıyla kol kola ilerleyen bir kavram ki Akın, toprağı tekil bir kimlik kategorisine hapsetmeyerek politik eylemesinin yanı sıra; yerelliği “kapanarak farklılaşma” manasıyla değil, toprağın herkesin kılınmasıyla dünyayla bütünleşen istikametiyle sunuyor. Öbür bir deyişle, yasa, kültür üzere yapay dizgeleri imleyen nomos yerine tabiata içkin physis kavramı ön planda. “Dolayısıyla şiirin yüzeyinde karşımıza çıkan tansiyonlar şairin kendisinden neşet etmez, lisanın ve kozmosun dizaynına içkin olan iktidar örüntülerinin etkisizleştirilme pratiğinden kaynaklanır.” Akın’ın bizlere sunduğu incelik kavramı da birebir doğrultuda manasını kazanıyor: Ah, kimselerin vakti yok / Durup ince şeyleri anlamaya

Böylelikle, dikey değil yatay bir toplumsal tahayyül için birincinin araziyi düzleştirmek gerekmekte zira iktisada, cinsiyete, tiplere dayanan tahakküm kurumları bu düz toprakta çözümlenmeli. Yani ortam ve paydaşlık inşası bağlamında; Turgut’un Karatani’ye atıfla belirttiği üzere “imtiyazı reddetmek” ile. sonuç itibariyle izonomi modeli olmaksızın araziyi düzleştirmek Mümkün görünmüyor. Yeniden müellifin sözüne başvurursak izonomi, şairin sigortası olarak da okunabilir. Kelamın özü, “Merkeze ulaşmayı değil, merkezi yapıbozuma uğratmayı denemiştir. Burada merkezle başta poetik, cinsiyetçi, mimari, tipçi ve kapitalist merkezler olmak üzere Tüm merkezi konumlanışlara gönderme yapılmaktadır. Akın şiiri, her cinsten merkezi dizaynın dışında konum almayı seçen ve bu durumdan beslenen bir şiirdir.”

Sonuç olarak Hasan Turgut, Gülten Akın şiirine farklı bir gözlükle bakarak bu bakışını teorik düzlemde Latour ve Katajani eksenli metodoloji ile ortaya koyarak uzunca bir müddettir nadasa bırakılmış olan şiir toprağındaki tenkit toprağına de can suyu vermekte. Tekrar bu sayede ‘Araziyi Düzleştirmek-Gülten Akın Şiirinde Paydaşlığın İnşası’ şairin ve müktesebatının Türkçe şiirdeki yerini tarihi bağlamda da teslim eden bir kitap olarak okurla buluşuyor.