Daryush Shayegan ‘Yaralı Bilinç’ isimli kitabında Doğulularla ilgili şöyle bir tespitte bulunur: “Asya ve Afrika uygarlıklarının çocukları olan bizler üç Çehre yıldır tarihte ‘tatil’deyiz.”(1)
Shayegan bu kelamı Beyhude söylemez. Gerçekten kast ettiği “Doğu” toplumunun coğrafik ismi, medeniyeti inşa eden Roma İmparatorluğu tarafından konmuştur. Yer ve taraf tayini yapabilen durumunda olmak, merkeze kendini koyup dünyayı bulunduğu yere nazaran biçimlendirecek kudrete sahip olmak demektir. Mehmet Ali Kılıçbay, DoğuBatı mecmuasının ikinci sayısında, yoksul Akrabanın Talihi başlığıyla yazdığı yazıda, Doğu-Batı problemine dair bir tespitte bulunur. Laf konusu yazıda Uygar toplumlardan ikisinin coğrafik bir isimlendirmenin yanında bir de taraf tayin eden bir tarafının olduğunu söyler. “Uygarlık, birçok şeyin yanı sıra, coğrafyadır da. lakin Tüm uygarlıklardan sırf iki tanesi coğrafik isimlerin yanı Dizi bir de taraf işareti taşımaktadır: şark ve Batı. öteki uygarlıkların Çabucak hepsi coğrafik isimler taşımakta, Ancak hiçbiri taraf belirleyen bir tamlama öğesine, ada ya da sıfata sahip olmamaktadırlar. Öte yandan bu istikamet belirten isimler tıpkı vakitte coğrafik isimler haline de gelmişlerdir. Bu istisnai ve istisnai olduğu kadar da İzah gerektiren durum, insanın aklına ‘acaba tıpkı uygarlığın iki kesiti mi Laf konusu’ cinsinden zındıkça bir soru getirmektedir.”(2)
Kılıçbay, zihnini yoklayan “zındıkça” soru konusunda haksız değildir. Zira dünya üzerindeki bir yerin coğrafik ismiyle değil de istikamet tayin edecek halde kendisini isimlendirmesinin Biricik bir sebebi olabilir, o da kendisini uygarlığın merkezi olarak görmesidir. Kılıçbay bu yaklaşımıyla Shayegan’ın Doğuluların Geri kalmışlığına bir yanıt verir üzeredir.
Nedenler çoğaltılabilir elbette. Shayegan’ın işaret ettiği “tatil” konusu tahminen de içinde bir ironiyi taşıyor Ancak kelamlarından kendi toplumunun fikir üretemediğini olduğunu anlıyoruz. Bugün Shayegan üzere pek Fazla filozof, fikir insanı, Şair ve müellifin bu mevzuya Baş yorduğunu biliyoruz.
Shayegan’ın “Doğu” olarak işaret ettiği yere tenkit yöneltenlerden biri de Adonis’tir. ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ isimli denemesinde Shayegan’ın şark dediği yeri Arap-İslam coğrafyası olarak revize eder ve tarihte “tatilde” olma problemine içerden bakıp sorunu nedenleriyle Bir arada tartışır.
“Dinî bir nazar açısıyla bakıldığında dinî metin, hakikatin yeri ve meskenidir. Bu nazar açısı sırf dinî hakikat, müminler ve dinî metinlerle sonlu olacaksa buna bir itirazım yok. Ama dinî metin, dinî olmayan metinlere bakmak için bir ölçüt haline gelecekse, dinin hakikati diğer Tüm hakikatlerin mihenk taşı olacaksa yahut kültürel, toplumsal ve siyasal bir kurumda mümin olmayanlara dayatılıp dinî olmayan hakikatler düşünmemeleri talep edilecekse, işte buna itirazım var. Arap- İslam kültürüne hâkim olan en Aka sorunu, budur. Arap- İslam kültüründe dinî metin, tıpkı anda hem kültürel hem toplumsal hem de politik bir metindir.” (3)
Adonis tıpkı kitabında Doğu, yani Arap-İslam coğrafyasının gelişememesini, din ve devlet ortasındaki ilginin sağlıklı kurulamamasına bağlar. Toplumun geriye gitmesinin nedenlerini açıklarken de gelişmişlik açısından Doğunun Batıyla ortasındaki makasın açılma nedenlerine eğilir. sonuç itibariyle Batılıların dini, sonlarının belirlendiği bir alanda tuttuğunu söyler. Dinin toplumsal yapının her zerresinde yer alması, hatta bir çamur vazifesi görmesi ona nazaran sakıncalı ve toplumun gelişmesinin önünde manidir. Adonis buna rağmen bir taraftan hem tenkitlerini yöneltir, öbür taraftan kurtuluş mitini bu toplumların önüne sermeye çalışır. Doğunun aksayan tarafına nedenleriyle yaklaşmaya çalışırken, diğer taraftan aykırı fikirler geliştirir. Bunu yaparken din zıddı bir sekülerlikle yaklaşmaz, dini kabul eden Ancak sonlarını çizen bir niyet geliştirir.
“İslam’da Yenilik” isimli denemesinde yazdığı şu kelamlar Yeniden ona aittir: “Dindar olma ya da olmama hakkı, zımnen özgürlük hakkını içerir. O halde sıkıntı, dini şahsen ortadan kaldırmak değil mümin olsun olmasın insanların siyasi, kültürel ve kurumsal olarak eşit olduğu sivil bir cemiyet oluşturma uğraşıdır.”(4)
Adonis, Arap-İslam coğrafyasında dini elinde tutan ve cemiyet üzerinde bir baskı aracı olarak kullanan devlet erkinin itirazlara verdiği yanıtın yıkıcılığını anlatır; üstelik bunu yaparken bir Şair olarak konuşur. Toplumsal Bina inşa edilirken dinin siyasetin gereci olduğuna, devletin de din üzerinden cemiyet üzerindeki tesirinin arttığına işaret eder. Münasebetiyle şiirini bu yanlış fikrin karşısında konumlandırıp bir hesaplaşma aracına dönüştürür.
Kitap, Hitap, Hakikat, Adonis, Mütercim: Mehmet Hakkı Suçin, 160 syf., Everest Yayınları, 2022. “resimlerin kopuk organları Mevcut havanın vücudu üzerinde:
Lübnan’ın çocuklarıdır onlar
Yeryüzünün kitabını süsleyip ufku rötuşluyorlar.”(5)
Adonis, elbet “yeryüzünün kitabı” derken kutsal kitaplardan bahsetmiyordur. Bu açıdan bakınca dini içtihattı elinde tutan devletlerin neden şairleri, müellifleri ve düşünürleri öldürttüğünü anlıyoruz. Bu vefatlar sonucunda koca bir şark toplumuna ne mi oldu? Şöyle yanıtlıyor Adonis: “Dinin ruhsal ve düşünsel dünyası o derece yoksullaştı ki dini salt fıkha dönüştürenler her yaratıcılığı bidat ve özgürce Anlatım edilen her kanıyı de küfür gördüler. Böylelikle İslam’ın siyasi tarihi, Müslümanlar ortasında sürüp giden siyasi ve dini çatışmaların tarihine dönüştü.”(6)
Adonis’in bu kelamları Shayegan’ı dayanaklar üzeredir.
Yakın vakitte çokça tartışılan, konuşulan medeniyetler buluşması vardı, her ne kadar “medeniyetler buluşması” üzerinden konuşuluyorsa da tartışmanın anne ekseni Samuel Huntington’ın ‘Medeniyetler Çatışması'(7) teorisiydi. Kitap, Doğu’yla Batı’nın, İslam’la Hıristiyanlığın, Kuzey’le Güney’in ve diğer coğrafyaların çatışma kültürünü tartışıyordu. Kitabın anne niyeti her ne kadar çatışma tezleriyse de temelinde bir uygarlık buluşmasının olup olmayacağıydı. Bu tartışmaların sonrasında bir kavram türetildi: “Hoşgörü”
Tartışmaların maksadı dinlerin ne kadar “hoşgörülü” olduğunu anlatmak, sorunun dinlerde ve toplumlarda olmadığı fikrini yaygınlaştırmaktı. Hâlbuki Adonis düşünüldüğünün bilakis müsamaha problemine bakın nasıl yaklaşıyor:
“Hoşgörünün aşikâr şartlarda ve toplumlarda dışlanmayı, marjinalleştirmeyi, ezilip katledilmeyi hafiflettiği yanlışsız olabilir Ancak asılları değiştirmez. Özgürleştirmez lakin köleliğin daha az baskılı hali manasına geldiğini düşündürür. Buradaki müsamaha, insanı değil ihsanı Temel alır. Toplumun dinamizmini nüzul eden, ilerleyişini durduran, rastgele bir ayrımcılık olmadan insanlıkta ve haklarda birleşen insani bir cemiyet inşa etmeye gem vuran bir uyuşturucudan daha fazlası değildir. Bu durumda müsamahadan bahsetmek, çoğunlukla azınlık ortasındaki farkları, toplumsal ikiyüzlülük badanasıyla kamufle ederek müdafaaya çalışmak manasına gelir. öbür bir tabirle, insanın yıkıp aşması gereken şey daha da perçinleştirilmiş olur. Kısaca müsamaha, eşitliğin üzerini örten, yırtılması gereken bir perdedir.”(8)
Yani İslam’ın ya da öbür dinlerin müsamaha dini olduğunu söylemek, muktedir ile ezilen ortasındaki bir Cin eşitsizliğe işaret eder. Yani biri kendini ilginin öznesi kılıp ezilene karşı öldürmediği, zulmetmediği, ona Dilek ettiği sonlar çerçevesinde Ömür hakkı tanıdığı için hoşgörülü kabul edilir. Halbuki müsamahadan çok eşitliğe gereksinim vardır. Adonis’in müsamahaya itirazı da burada hayat bulur. Hasebiyle müsamaha değil eşitliğe dayalı adaletin varlığı toplumsal değişime ve gelişmeye Yardımcı olabilir. Bunun için de yapılması gereken, dinin özgürce Ömür bulacağı, diğerinin ömrünü sınırlandırmayacağı bir alana çekilmesinin sağlanmasıdır. Ona nazaran müsamaha dini diye bir şey yoktur, hudutları belirli olan dinler ve Adalet temelinde düzenlenen toplumsal dinamikler vardır.
Adonis bir Siyaset bilimci değildir Lakin kelamları öyleymiş üzere gelebilir. Bunun nedeni şark toplumunun kutsal kitaptan Evvel şiirle olan yakınlığının Kuran’ın nazil olmasıyla değişim geçirmesidir. Doğulu devlet erki, şairleri İslam’a şirk koşuyor diye öldürtmüştür; Adonis’e nazaran çöküş şairlerin öldürtülmesiyle başlar. Haksız da değildir zira yeni nizamın şiire ve şaire bakışı, toplumsal değişimin evrileceği yere dair ipucu verir. Şöyle muharrir ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ta: “İslam, şiiri ortadan kaldırmaz Ancak şiir kavramını ve şiirin rolünü değiştirerek onu kendi nizamına tabi meblağ. Artık şiir ne ‘hak’tır ne de ‘hakikat’i söylemektedir. Şiir o denli ya da bu türlü dine hizmet etmekle sonlandırılır. Böylelikle şiir, bilişsel ve estetik bir unsur olmaktan çıkar.”(9)
Adonis’in şiire yüklediği bu ve buna emsal manalar nedeniyle bir Siyaset bilimci üzere konuşur. Bunu bilerek yapar, bir Şair olarak kelamlarının sonları, kutsal kitaptaki Arapçanın hudutlarıyla daraltılmıştır zira. Arap lisanı şiirden gelen gücünü ve açıklığını, kutsal kitabın müphem tarafıyla yer değiştirmiş, gerçeği kavrayan, onu işaret eden bir lisan olmaktan çıkıp gerçeği gizleyen bir enstrümana dönüşmüştür artık. Bu durum onu bir Şair yaptığı üzere, şiiri üzerinden hesaplaşan bir Siyaset bilimciye dönüştürür. Münasebetiyle itirazı bu açıdan anlaşılırdır. Zira vakti aşamayan, zorbalıklarla savaşmayan, yaşadığı toplumu derinden etkilemeyen şairin ve sevimli kelamının Noksan kalacağını ve yenileceğini bilir.
Netice itibariyle bir şairin penceresinden bir toplumun sosyokültürel ömrüne bakmak, siyasi ve dini yapısıyla hesaplaşmak, değişimi şiirle devlet erki ortasındaki ilgiye bakarak tahlil etmek, üstelik bunu sırf şiir üzerinden yapmak anlamsız gelebilir. ‘Kitap, Hitap, Hakikat’ bu açıdan bir şairin şiirle bağlantısı olarak okunabileceği üzere, bu “anlamsız” duruma Cevap da veriyor tıpkı vakitte. Hatta daha da ileriye giderek bir coğrafyanın neden dünyanın gerisinde kaldığını anlamak açısından da Kıymetli ipuçları veriyor okuruna.
Notlar:
1 Deryush Shayegan, Yaralı Şuur, Klasik Toplumlarda Kültürel Şizofreni, çev. Haldun Bayrı, Metis Yayınları, s.20
2 Mehmet Ali Kılıçbay, DoğuBatı Mecmuası, Doğubatı Yayınları, Sayı. 2, Sayfa: 58
3 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 11
4 a.g.e. S. 45
5 Adonis, Belirli Belgisiz Şeyler Anısına, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S.14
6 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 81
7 Samuel Hontington, Okuyan Us Yayınları, Çev. Mehmet Turan, Cem Soydemir
8 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 21
9 Adonis, Kitap, Hitap, Hakikat, Everest Yayınları, Çev. Mehmet Hakkı Suçin, S. 32
Yorum Yok