Tarım Devrimi: Bir zorunluluk muydu yoksa seçim mi?

Kültür-Sanat Nis 23, 2023 Yorum Yok

Çiler Çilingiroğlu*

Rusya’nın Ukrayna’yı işgali yalnızca güç alanında değil tahıl tedariki alanında da Aka bir risk yarattı. Ukrayna’da üretilen buğdaya bağımlı hale gelmiş ve bu bağımlılığın taşıdığı risklere karşı hiçbir B planı olmayan birçok ülke bu Birden savaşın tesirlerine maruz kaldılar. Buğdayın anavatanı ve birinci ıslah edildiği coğrafya olan Türkiye de bu ülkelerden biriydi. Tahıl koridoru açılması için yapılan diplomatik müdahalelerle Avrasya steplerinin tonlarca buğdayı yine gemilerle Güney’e taşınmaya başlandı.

Bu krizin tetiklediği buğday kıtlığı ve mümkün açlık senaryoları bizi insanlığın en Temel besin kaynaklarından birinin tarihini tekrar düşünmeye teşvik etti. Arkeologlar için bu en Evvel Neolitik devri düşünmek manasına geliyor, yani insanların avcı-toplayıcılığı bırakıp yiyecek üretimciliğine geçtiği, öbür bir deyişle, tarım ve hayvancılığa başladığı devri.

Bu yazıda benim sormak istediğim soru şu: tarım tarihi bir mecburilik olarak mı ortaya çıktı? Yoksa tek ve olumsal süreçlerin akışı içinde insanın kültürel tercihlerinin bir sonucu muydu?

Böylesi Aka bir soruyu bu kadar kısa bir yazıda yanıtlamak kolay değil, kabul ediyorum; lakin benim teklifim sizinle arkeolojik niyet tarihi içinde kısa bir gezintiyle bu tartışmayı serimlemeye çalışmak olacak.

TARIM DEVRİMİ’NE AİT BİRİNCİ ÖNERİLER

Daha şimdi arkeoloji diye bir ilim kısmı ortaya çıkmamışken tarihçiler tarımın ortaya çıkışı üzerine Baş yormuştur. önce Antik Yunan’da insanların gelişim basamakları incelenmiştir. Daha sonra İncil’de Adem’in Yakındoğu’da tarım yaptığı, Evvel tunçtan sonra da demirden aletler kullandığı söylenmiş, insanlığın Çeşitli teknolojik gelişmelerden geçerek bugüne geldiği konusunda genel bir fotoğraf çizilmişti.

Ancak ismine “insanlık tarihi” denilen bütüncül bir anlatının gelişmesi için Aydınlanma Devrimi’nin yaşanması gerekiyordu. Aydınlanma Çağı’nın Değerli düşünürlerinden Turgot ve Condercet tarımın ortaya çıkışını Avrupa-merkezci, ilerlemeci ve çizgisel tarihî kavrayışıyla ele almışlar; onu insanlığın medeniyete hakikat ilerleyen süreçler içinde geçirdiği Mecbur kademelerden biri olarak tespit etmişlerdir. 1750 tarihli ‘İnsan Zihninin Gelişmeleri Üzerine’ yapıtında Turgot tarımı, çobanlık ve göçebelik kademesinden sonra gelen Mecbur bir ilerleme olarak kaydeder. 1794 tarihli “İnsan Zekasının İlerlemeleri Üzerine Tarihi Bir Tablo Taslağı” metninde Condercet misal olarak avcılık-balıkçılık ve göçebelik basamağının sonrasına yerleştirir “çiftçi milletler”i.

19. yüzyıla geldiğimizde, kozmik tarih anlayışını en Fazla etkileyen Lewis Henry Morgan’ın ‘Ancient Society’ kitabı olur. Kitabında Morgan tarımın başlangıcını barbarlık etabının birinci evresine yerleştirmeyi Müsait bulmuş. Ondan ziyadesiyle etkilenerek ‘Ailenin, özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni’ kitabını yazan Friedrich Engels de Avrupa-merkezci, ilerlemeci ve çizgisel anlatıya nihayet formlarını vererek ilim ve düşün dünyasında tarımın kozmik tarihin Mecbur bir etabı olduğu fikrini uygunca yerleştirmiştir. Buraya kadar saydığımız herkes tarımın ortaya çıkışı sorusuna arkeolojik bilgiler olmaksızın karşılıklar vermiştir.

TARIMA AİT BELİRLENİMCİ KURAMLAR

20. yüzyıldan itibaren ise arkeolojik bilgiler de kuramsal düşünüşte yerini alır. 20. yüzyılın nihayet çeyreğine kadar olan tarım ihtilaline ait kuramları “belirlenimci kuramlar” genel başlığı altında ele almak mümkün. Bu teoriler kendilerine ekoloji, iktisat yahut nüfus baskısı üzere göstergeleri Temel alıyor ve tarihî süreçleri bu belirlenimler içinden açıklıyorlardı.

Ne Mevcut ki, birinci başlarda yalnızca arkeoloji değil paleoekoloji dataları de şimdi kâfi değildi bu hususa doyurucu yanıtlar sağlamak için. Bunun en hoş örneği Pumpelly’nin “vaha kuramı” teklifidir. Buzul Çağı sonunda gelişen Aka bir kuraklığın bütün canlıları sulak alanlara sıkışmaya zorladığı ve bunun sonucunda ağırlaşan tipler ortası etkileşimin yiyecek üretimciliğine yol açtığı tarafındaki önerisi bugünkü paleoiklim bilgilerimizle taban tabana çelişmektedir. Bugün biliyoruz ki, asıl kurak Devre Buzul Çağı’ydı. Holosen’le Birlikte iklim bol yağışlı ve ılıman hale gelmiş, bu Birden değişimle de dünya yüzünde bitki ve hayvan toplulukları hiç olmadığı kadar çoğalmış, serpilmiş ve yayılmıştı.

Pumpelly üzere, Childe da tarıma ait tekliflerini şekillendirirken doğal olarak kendi vaktinin paleoiklim bilgilerini Temel almış, Holosen’in kurak olduğu istikametindeki yanlış kanıyı yenilemiştir. Ayrıyeten Nil Vadisi’ni tarımın kökeni olarak önererek Öbür bir yanlışa daha imza atmış olduğunu görüyoruz. Hâlbuki ta 1884’de tarımın ortaya çıkışını dört farklı disiplinin bilgileriyle sentezleyen Alphonse de Candolle buğdayın birinci olarak Fırat Havzası’nda ıslah edildiği teklifini geliştirmişti bile. Yine daha 1927’de H. Peake ve H. J. Fleure yabani buğdayın coğrafik dağılımına dayanarak Güneydoğu Anadolu’yu buğdayın evcilleştirildiği bölge olarak tespit etmişlerdi.

Pumpelly’den farklı olarak ise, Childe tarıma geçişi ekolojik belirlenimle açıklamaktan kaçınmış, onun yerine kendi teorik çerçevesine Müsait olarak üretim stilindeki değişimi bu süreç için başat etken olarak belirlemiştir. Marksist materyalist ideolojinin tınısını kendinde barındıran yaklaşımıyla Childe, ekonomik belirlenimi Neolitik Devre araştırmalarının Temel sorusu ve sorunu haline getirdi. 1952 tarihli kitabındaki Ünlü pasajında şöyle diyordu Childe:

Gıda üretimi -gıda bitkilerinin, Özellikle de tahılların şuurlu olarak yetiştirilmesi ve hayvanların evcilleştirilmesi, ıslah edilmesi ve seçilmesi ekonomik bir ihtilaldi, ateşin denetiminden sonra insanlık tarihindeki en Aka ihtilal. Bu ihtilal insanlığın kendi eforlarıyla elde ettiği daha Varlıklı ve daha muteber bir Besin kaynağının önünü açtı.

Gelelim 20. yüzyılın ikinci yarısına. Leslie White, Neolitik için nüfus baskısının kıymetine daha 1959’da değinen birinci araştırmacılardan biridir. Sonrasında Cohen’in 1977 tarihli ‘Food Crisis in Prehistory’ kitabı gelir. Cohen’in anlattığı üzere, insanlık tarihinin yüzde 99’u avcı-toplayıcı olarak geçmiştir ve bu esasen insanın geliştirdiği en başarılı adaptasyondur. O nedenle tarım lakin ve fakat bir itici neden sonucunda ortaya çıkmış olmalıdır. Cohen’e nazaran, Holosen Periyodun başlangıcıyla Birlikte ortaya çıkan yerleşik Ömür insan nüfusunun ani ve süratle çoğalmasına yol açmıştı. Göçebe Ömür biçiminde yalnızca Biricik çocuk sahibi olan aileler, artık kısa aralıklarla Fazla daha Çok çocuğa sahip olabiliyordu. apansız artan nüfusla baş edebilmek için insanlık tarım ve hayvancılığı geliştirmiş, öngörülebilen hasat vakitleri ona itimat vermiş, yiyeceğini depolayarak ve uzun mühlet saklayarak besin muhtaçlığını gidermiştir.

Bu ekonomik belirlenimli modellerin Neolitik araştırmalarını 20. yüzyılın sonlarına kadar tesiri altına aldığını belirtmek mümkün. Neolitik çalışmaları, klâsik olarak, flora, fauna, iklim, tarım teknikleri ve evcilleştirme eksenli bilimsel eserler vermeyi sürdürmüş; toplumsal, kültürel ve ideolojik etmenler uzun Vakit görmezden gelinmiştir. Sözgelimi, Jarmo ve Çayönü’nde hafriyatlar yürüten Robert ve Linda Braidwood Toros-Zagros yayını çevreleyen bol yağışlı dağ eteklerinde birinci tarımın ortaya çıkabileceği teklifini toprakta test eden birinci araştırmacılardandır. “Bereketli Hilal’in dağlık yamaçları” olarak isimlendirdikleri bu ekolojik nişin batı Asya’daki tarımın çekirdek bölgesini oluşturduğunu isabetli bir biçimde öne sürmüşlerdir. Ayrıyeten zooarkeoloji ve arkeobotani üzere disiplinleri araştırmanın olmazsa olmaz bileşenleri haline getirerek geçim iktisadına ve evcilleşmeye odaklanan Neolitik metodolojisini kurmuşlardır.

Bugün baktığımızda, Neolitik Ömür biçiminin ortaya çıkışında ne ekolojik ne ekonomik ne de nüfus baskısı belirlenimli kuramlara ait destekleyici somut bilgiler buluyoruz. İklim değişikliği Biricik başına tarıma geçişi açıklamak için yetersiz. Üretim biçiminin ve araçlarının değişimi Holosen başındaki insan toplumlarını anlamak için Fazla mekanik, hatta sığ bir nazar açısı sunuyor. Nüfus baskısı batı Asya’da tarih boyunca hiçbir Vakit Aka dönüşümleri tetiklemiyor: coğrafya Fazla geniş, insan sayısı az. Bugünkü nazar açımız 20. yüzyılın sonlarından itibaren farklı tarihi düşünüşlere hakikat evrildi.

EKOLOJİ-İNSAN ETKİLEŞİMİ OLARAK TARIMA GEÇİŞ

Ana akım Neolitik araştırmaları geçim modeline odaklanmaya devam etsin, 1960’lardan itibaren çizgisel ve ilerlemeci tarih ideolojileri arkeoloji ve antropoloji içinden tam olarak tenkide açılmıştı. öbür yandan, ekolojik belirlenim birtakım araştırmacılar tarafından sorgulanmaya başlanmış ve insanın faillik kapasitesinin Fazla Çok Geri planda bırakıldığı vurgulanmıştır. Bu noktada Değerli figürlerden biri kuşkusuz “kültürel ekoloji” anlayışına “ekolojik olanakçılık” diye yeni bir Nefes getiren Marshall Sahlins’tir. İnsanın pasif, doğal etrafının faal olarak sunulduğu bir teorik yaklaşımın karşısında insanın etkin, etrafın edilgen olduğu yeni bir nazar açısı getirmiştir. 1964 tarihli ‘Culture and Environment’ kitabı ekoloji-insan ortasındaki diyaloğun kıymetine vurgu yapan Değerli bir çalışma olarak duruyor.

Kültürel ekolojinin Neolitik araştırmaları bağlamındaki Kıymetli bir kahramanı kent Flannery’e geldi sıra. Burada Flannery’nin, botanikbilimci Hans Helbaek’in çalışmalarından etkilenerek geliştirdiği Neolitik kuramını hakkını vererek anlatmaya yerimiz yok. Tekrar de şöyle özetlemeye çalışayım: Flannery, insanın tahılları toplarken şuurlu bir formda omurgaları (rakisleri) kırılgan olan bitkileri değil de tam Tersine Misli olup resen kırılıp etrafa tohumunu saçmayanları seçtiğini belirtir. Evrimsel süreçte dezavantajlı pozisyonda olan Misli omurgalı bitkiler, insanların müdahalesi sonucunda avantajlı hale gelmiş, insan-bitki ortasında ortaya çıkan bu yeni bağ biçimi tarımın ortaya çıkışını hazırlamıştı. Artık tahılların gen havuzunda Misli omurgalı mutantlar sayıca artmıştı. Her hasat periyodu, insan eliyle yaratılan bu müdahaleyi güçlendiriyordu. Beşerler ayrıyeten birebir süreçler içinde tahılları kavuz ve kapsüllerinden ayırmaya yarayan teknolojileri de geliştirmiş, Melodi ve öğütme taşlarıyla tohumları işlemiş, böylelikle hasat edilen bitkiler besin olarak tüketilebilmiştir. Flannery bu öngörüleri sonucunda Üst Mezopotamya’nın meşe-fıstık yayını tarımın birinci geliştiği ekolojik ortam olarak ortaya atmış ve bunda da yanılmamıştır.

NEOLİTİK ARAŞTIRMALARINDA İNSANIN KEŞFİ

Görüldüğü üzere, tarımın ortaya çıkışında Flannery’e kadar insanın bu sürece katkısı neredeyse büsbütün ikinci plana atılmıştır. İklim, nüfus, ekoloji, dağlar, meşeler, fıstıklar, buğdaylar, mercimekler konuşulurken, insan kendi dışındaki her türlü etmenin tesirinde mekanik ve rasyonel devinim eden bir çeşit siborg üzere Düş edilmeye devam ediyordu. İnsanın failliği bu devrimsel sürecin tam olarak neresinde kalıyordu? Bu soruyu sorabilmek için insanı ve kültürü tekrar arkeolojinin teorik dünyasına taşımak gerekliydi. Post-süreçsel arkeoloji tam olarak bunu başardı diyebiliriz. Toplumları, ekolojik yahut termodinamik sistemler olarak tasavvur eden Yeni Arkeoloji, 1970’lerin sonundan itibaren kendi sorduğu sorulara yanıt veremez olmuş, koymak istediği üniversal kanunlara ulaşamamıştı. Post-modern fikrin Aydınlanma düşünüşünün karşısındaki tutumuyla Bir arada de arkeoloji daha Evvel hiç olmadığı kadar Varlıklı ve renkli bir çoğulculuğa kavuştu. bütün yeterli bilindiği sanılan tarihî süreçler sil baştan sorgulanmaya başlandı.

Bu teorik gelişim Neolitik araştırmalarını direkt etkiledi. Neolitik İhtilalin ortaya çıkışı birinci kere olarak Avrupa-merkezci, teleolojik ve çizgisel olmayan bir görüyle tartışmaya açıldı. Ayrıyeten disiplinin klasik yapısındaki erkek-merkezli ve erkek-merkezci nazar açısının sorgulanmaya başlaması Neolitik Devrim’de, Özellikle bitki bilgisinin derinliği nedeniyle bayanların tarımın ortaya çıkışındaki Aka hissesinin teslim edilmesine yol açtı. nihayet olarak, insanlık tarihindeki Değerli dönüm noktalarında ideolojinin, yani kültürlerin kozmolojik kavrayışlarının onların tabiatla kurdukları münasebetlerdeki rolü birinci defa olarak ciddiyetle ele alındı.

Bu yeni teorik açılımlar içinde üç Değerli figürden bahsetmek istiyorum: Barbara Bender, Brian Hayden ve Jacques Cauvin.

ANA FAİLLER EKOLOJİ DEĞİL TOPLUMSAL YAPILAR

Bender’in ‘Gatherer-Hunter to Farmer: A Social Perspective’ başlıklı 1978 tarihli makalesi bu mevzuda en sevdiğim yazılardan. Bender yalnızca erkeği önceleyen “avcı-toplayıcı” terimini “toplayıcı-avcı” yapmakla kalmıyor, birebir vakitte tarıma geçişi toplumsal dinamikleriyle bir ortada incelemeye alıyor. Bunu yaparken ekoloji, iklim ve nüfus üzere dışsal etmenleri değil, içsel toplumsal dinamikleri önceliyor. Antropolojik ve etnografik kayıtların bize net olarak gösterdiği bir şey vardır ki, o da tarihi süreçlerdeki anne faillerin ekoloji değil toplumsal yapılar olduğudur. O halde, arkeologların eğilmesi gereken nokta toplumların yapılarıdır.

Bender’in toplumsal perspektifini geliştirirken başvurduğu kaynaklar, yaklaşımının teorik çerçevesini bize anlatmaya yetiyor. Marshall Sahlins’in “hane üretim modeli” yahut “domestic mode of production” görüşü bunların başında geliyor. Bu modelde Gaye zenginliği biriktirmek değil, kendini tekrar üretebilmektir. Münasebetiyle Neolitik Mesken bu türlü bir açıdan ele alınmalıdır.

Fransız post-Marksist antropologları da Bender’in faydalandığı öteki kaynaklar ortasında. C. Meillassoux ve M. Godelier’in devlet öncesi klâsik toplumların işleyişine ait geliştirdikleri ve Marksist teorinin bu alandaki Noksan ve gediklerini kapatmaya giriştikleri proje, Bender’in toplumsal nazar açısını kurmasında Kıymetli bir yer tutuyor. Takas, dayanışma ağları, eş bulma pratikleri, yine üretimin kontrolü, mobilite, toplumsal Adalet ve statü üzere bahisler Neolitik araştırma dünyasına adımlarını atıyor. Bender makalesini şu kuvvetli sözlerle bitirmiş: “Nihayetinde toplumu Anlatım eden ve evrimsel modeli belirleyen toplumsal ilgilerdir.”

Brian Hayden, Bender’in toplumsal içerikli kuramına “rekabetçi şölen” kavramını eklemleyerek tarımın ortaya çıkışında içsel toplumsal nedenlerin tesirini daha da perçinledi diyebiliriz. Bender üzere, Hayden da toplumsal yapıdaki değişim ve dönüşümlerin yiyecek üretimciliğini ortaya çıkaran Temel etmen olduğunu savunuyor; lakin, Bender’den farklı olarak Hayden eşitlikçi ve dayanışmacı pratiklerden fazla, cemiyet içindeki Bazen bireylerin statü kazanmak için gösterişli merasimlerle varsıllıklarını kamusal ortamda paylaştıkları şölen aktifliklerine odaklanıyor. Hayden’a nazaran, bu çeşitte rekabetçi bireylerin toplumsal arenada devinim etme özgürlüğü dünyadaki seçkin sayıda yerde ortaya çıkıp serpilme bahtı buluyor. Bu toplumlar da eşitlikçi hiyerarşik örgütlenmeden çıkarak “transegaliter” toplumlar olma yolunda gelişiyorlar.

TARIM BİR MECBURİLİK DEĞİL

Tarım, bu manada insanların daha inançlı besine erişme uğraşını değil, Baş yapan içeceklerin statü sembolü olarak belirdiği coğrafyalardaki olumsal bir tarihi gelişimi Anlatım ediyor. Tarım, rekabetçi bireylerin statü uğruna ağırlaşan ritüellerinin beklenmeyen bir sonucu. batı Asya’da bira, şark Asya’da pirinç rakısı (sake), Orta Amerika’da ise çikolata üzere fermente içecekler bu dönüşümde katalizör misyonu üstlenen eserler. Bu nazar açısına nazaran, tarım bir mecburilik değil. O daha Fazla bir karşıtlık, bilmeden ve istemeden “keşfedilen” bir teknoloji, hatta bilinçsiz bir ihtilal olarak beliriyor.

Son olarak Jacques Cauvin’e gelelim. Fransız arkeolog Cauvin ‘The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture’ isimli kitabını 1994 yılında kaleme alıyor. Kitap 2000 yılında İngilizce yayımlanıyor. Cauvin, bütün determinist kuramları ret ederken, insanın toplumsallığındaki ideolojik dönüşümün tarihi süreçleri yönlendirmedeki rolünü ön plana çıkarıyor. Ona nazaran devrimsel olan ekonomik değişim değil; sembollerin dönüşümüdür. Annales Okulu’nun mentalite tarihçiliği kolundan etkilenen Cauvin için Neolitik Devrim’i Muhtemel kılan insan formunda doğaüstü, aşkın varlıkların yaratılmasıdır. Neolitik öncesinde hayvan sembolizminin ağır bastığını belirten Cauvin, Neolitik periyotla Bir arada Allah ve tanrıçaların icat edildiğini bildirir. “Psiko-kültürel yaklaşım” olarak isimlendirilen bu görüş, ideolojik dönüşümlerin toplumsal olanı kurma istikametindeki gücünü göstererek, Evvel fikir, sonra hareket olarak tanımlayabileceğimiz idealist ideolojiye göz kırpmaktadır. Ayrıyeten ideolojinin tarihi süreçlerdeki değerini vurgulayan Frankfurt Okulu da burada aklımıza gelir ister istemez.

Cauvin, Neolitik kozmolojiyi, birbiriyle terslik içindeki eril ve dişil sembollerin içerildiği yeni bir din olarak Tanım eder. Eril semboller Özellikle fallik imgeler ve boğa ile temsil edilirken; dişil simgeler şişman, doğum yapmış bayan figüriyle özdeşleşir. Üretimi ve yine üretimi simgeleyen bu ikili sistemde güç, kudret, rahmet, doğurganlık üzere toplumların dayandığı biyolojik ve ekonomik sisteme ait tahayyüllerin bilinçdışında işgal ettiği Değerli yer vurgulanır. Elbette Cauvin’in teorisi tartışmaya ve tenkide ziyadesiyle açık. Hatta bugünkü bilgilerimizle bu hipotezin yer yer arkeolojik bilgiyle çeliştiğini de rahatlıkla görebiliyoruz. Lakin bu Öbür bir yazının konusu olsun.

OLUMSAL BİR TAŞMA OLARAK NEOLİTİK

Sonuç olarak, Neolitik İhtilali dışsal etkenlerle açıklamaya meyilli kuvvetli bir modernist anane içinden sıyrılmayı başardıkları için toplumsal ve ideolojik kuramları bugün daha Çok önemsiyoruz. Bu teoriler bize insanın failliğinin tarihî süreçlerdeki başat kıymetini hatırlatmıştır. İnsan-dışı yahut insan-üstü failleri görünür kılan ve tarihte onların edindiği rolleri vurgulayan modernite-öncesi ve modernite gelenekleri, Marksizm ve post-modernizmden sonra artık yüzünü beşere ve insanın toplumsal, bilişsel, ruhsal ve ideolojik dünyasına çevirmek zorunda kalmıştır.

Bu bağlamda, tarım dışsal etmenlerin beşere dayattığı ve kozmik tarihin olmazsa olmaz bir gelişim “aşaması” değil; epeyce özelleşmiş ve çatallaşmış tarihî süreçlerin olumsal bir uğrağıdır. Sürecin kendisi toplumsal arenada statü biriktirmek isteyen rekabetçi bireylerin yapıp etmeleri olarak başlamış olabilir yahut dayanışmacı ittifaklar kurarak geniş bir File içinde ömürlerini sürdüren, yerleşikliği seçen toplumların doğal etrafla girdikleri yeni bağların bir sonucu olabilir. Kozmolojik kavrayışı dönüşüme uğrayan Holosen Devrin yerleşik beşerinin yeni semboller ve inançlar yaratma eforunun içine gömülü bir Yan Sonuç bile olabilir tarım. Bu tekliflerden hangisi geçerli olursa olsun tarımın tarihin Mecbur bir gidişatı olmadığı gün geçtikçe belirginleşiyor.

BUĞDAYIN TARİHİ YAZILMAYA DEVAM EDİYOR

Tarihin yüzde 99’u toplayıcı-avcılıkla ve tarımdan sonraki vaktin Aka bir kısmı de Yine toplayıcı-avcılıktan vazgeçmeyen toplumlar tarafından oluşturulmuş. Eski toplumlar “doğal olarak” yahut “kaçınılmaz olarak” tarıma geçmezler. Bir cemiyet fakat ve lakin şuurlu tercihler sonucunda tarımcı olmayı benimsemiştir. Tarımcı toplumlarla bağ içinde olup hiçbir Vakit tarıma geçmeyen toplayıcı-avcıları anımsayalım.

O halde, benim başta sorduğum soruya verdiğim karşılık şudur: Tarım, tarihin Mecbur bir yönelimi değildir; Üst Paleolitik Dönem’den itibaren özelleşmiş, Fazla değişkenli lakin çizgisel ya da ereksel olmayan süreçlerin sonunda aşikâr coğrafyalardaki toplumların şuurlu bir biçimde etraflarındaki bitki ve hayvanlarla yeni stilde bir münasebet kurma teşebbüsüdür. Bu beşerler, ne Mevcut ki, kendi aksiyonlarının uzun vadeli sonuçlarını elbette hiç lakin hiç tahayyül etmemiştir. Baş yapan fermente içeceklere olan Neolitik İlgi bugün tarıma tümüyle bağımlı Ulus devletlerin global bir açlık ve kıtlık krizine gelmesinde bir kelebek tesiri yarattı dersek yanılmış olmayız sanırım. Buğdayın tarihi bitmedi, devam ediyor.

* Ege Üniversitesi, yazın Fakültesi, Protohistorya ve Ön Asya Arkeolojisi