Ötekilerin tanrısı Dionysos: Bir gün tanrısal işlere imza atar, ertesi gün ayakta durmakta zorlanır

Eğitim, Gelecek, Kültür-Sanat Nis 01, 2023 Yorum Yok

İZMİR – Arkeolog Töre Sivrioğlu’nun kaleme aldığı ‘Dionysos Kültü’ okurlarıyla buluştu. Sakin Kitap Yayınları’ndan çıkan eser, Töre Sivrioğlu’nun yüksek lisans tezinden ürettiği bir çalışma. Kitap, Dionysos’u isminden doğumuna, öbür ilahlarla bağlarından günümüze yansımalarına kadar pek Fazla farklı istikametiyle okuyucuya sunuyor.

İdeal olana uzaklığı ve gerçek beşere yakınlığı sebebiyle Dionysos’un Yunan Kamu tabakalarınca sevildiğini söyleyen Sivrioğlu, aristokratların ise onun bu istikametinden hoşlanmadığını belirtiyor. Nasyonal-Sosyalist Alfred Rosenberg’in Dionysos kültünü Alman gençliği için en Aka tehlikelerden biri olarak gördüğünü Anlatım eden Sivrioğlu, “Rosenberg’e nazaran Yunan medeniyeti Apollon’a sadık kaldığı sürece dorukta olmuş fakat doğudan barbarlardan ‘renkli ırklardan’ içine sızan bu Dionysos kültü yüzünden aşağıya hakikat yuvarlanmıştı. Bu kuralsız ilahın temsil ettikleri üstün bir ırk yaratma projesi önündeki pürüzleri özetlemekteydi” diyor.

Dionysos, Olimpos’taki 12 yaradandan birisi lakin sonradan gelen yabancı bir ilah. Dionysoscular da ilahlarının bu kimliğiyle özdeşlik kurarak dini ritüellerini gerçekleştiriyorlardı. Yalnızca bir şarap ve cümbüş rabbi olarak kodlanmış olan Dionysos’un bilmediğimiz yüzü nasıl?

Evet, Dionysos, 12 Olimposlu ortasına sonradan iç oluyor. Yani kendini ‘elit’ rabler ortasına zorla katan bir alt katman ya da ‘dışarılıklı’ bir rabden Laf ediyoruz. Gerçi Girit’te yapılan hafriyatlar, Dionysos’un Yunan dünyasına sanıldığı kadar yabancı olmadığını gösterdi. lakin Dionysos’un Yunanlar tarafından bilinmesi onun üst katman tarafından sürekli kabul gören bir Allah olduğu manasına da gelmiyor. Bu açıdan Dionysos, Yunan dünyasında alt katmanların, ötekilerin ilahıdır diyebiliriz.

Bakhhalar isimli oyunda da Pentheus bu türlü bir Allah ismini hiç duymadığından Dionysos’u küçümser ve bunun sonucu Dionysos’un ‘müritleri’ olan Bakhhalar tarafından paramparça edilir. Onun parçalanarak öldürülmesi de şenlikli Dionysos kültünün karanlık yanını temsil ediyor esasen. bütün keyif verici unsurlar üzere Dionysos’un kutsal içkisi şarap da belirli bir ölçüde memnunluk kaynağıdır ancak hudutlar aşıldığında denetimin yitimine yol açar. Kültün kendisi de ölçülü pastoral eğlencelerden müritlerin kendinden geçtiği kanlı ve çok erotik versiyonlara kadar geniş bir çeşitlilik gösterir. Bu nedenle din konusunda daha ‘usturuplu’ olan Romalılar bu çok merasimleri yasakladılar.

‘DİONYSOS BİR BAKIMA ZARARSIZ BİR HALE GETİRİLDİ’

Dionysos anlatılara ve görsel tasvirlere, elinde bir şarap kadehi, yüzünde hınzır bir gülüşle daima esrik bir imaj ile yansıdı. Bunun şarapla ilgili bir Allah olmasından fazla Dionysos’un farklı şahsî ve sosyolojik özelliklerine gönderme yapan bir alt okuması da Mevcut mı?

Bu görünüş aslında Helenistik ve Roma periyodunda ortaya çıkan ancak asıl olarak Rönesans’ta yaygınlaşan bir imaj. Kültün ‘tehlikeli’ yanları budandıktan sonra Dionysos, Roma’da kır cümbüşü yaradanına dönüştü ve ayakta güç duran bir serkeş görünümü kazandı. Bir bakıma zararsız bir hale getirildi diyebiliriz. Aslında Yunan sanatında arkaik ve klasik devirlerde Dionysos, sakallı ve Önemli bir bolluk ilahı görünümündeydi. lakin kültün içinde taşıdığı diyalektik, Dionysos’un vakitle hem İhtiyar hem genç hem bayan hem erkek hem Önemli hem de gayri Önemli görünümlerinin bir ortada Mevcut olabilmesini sağladı. Demin de dediğim üzere sarhoşluk ve esrime kimi memnunluk bazense şiddet kaynağı olabilir ya da bu hisleri açığa çıkarabilir. Bu bakımdan Dionysos insan tabiatının kuralsız ve kendini Denetim edemeyen yanını temsil ediyor. Bu kadar İlgi görmesinin sebebi de bu aslında. örneğin Nietszche’nin Dionysos’un karşısına yerleştirdiği Apollon dengeli bir allahtır. İmajı farklı sanatkarlar eliyle değişmez. Hep mağrur ve aklı başında durumdadır. Bir nevi aristokrat bir havası vardır. Pek de renkli bir kişiliği yoktur. Bu nedenle aslında sanatın rabbi olmasına Karşın sanatkarların ilgisini Dionysos kadar çekmemiştir.

‘CİNSEL AÇIDAN SINIRSIZLIK KELAM KONUSU’

Bazı kaynaklara nazaran kuralları aştığı belirtilen Dionysos şenliklerinde yapılan etkinlikler nasıldı? Bu şenliklerin günümüze yansıyan bir uzantısı olduğunu söyleyebilir miyiz?

Bakhhalardaki anlatıma nazaran şarap, bira ya da Çeşitli alkollü yahut uyarıcı bitkiler kullanan bir sıra bayan ve erkek müzik eşliğinde kırlarda dans ediyorlardı. Sonra elbiselerini yırtıyor ve canlı bir hayvanı parçalayıp kanıyla yıkanıyorlardı. Attis merasimlerinde olduğu üzere cinsel açıdan daha radikal pratikler yapıyor da olabilirler. Yine cinsel açıdan sınırsızlık Laf konusu olduğuna dair göndermeler de var. Kültün daha arkaik versiyonlarında insan kurbanı da Laf konusu olabilir. Bu üzere aşırılıklardan hoşlanmayan Romalılar bu Cin merasimleri yasakladılar. Dinî inançlar konusunda pek müdahaleci olmayan Romalıların bu türlü bir karar alması bence dikkat cazip bir olaydır.

Dionysos kültünün günümüze yansımaları sıkıntısını ise iki başka açıdan değerlendirmeliyiz. Birincisi kültün direkt şark Akdeniz coğrafyasındaki tesirleri ki Metin And’ın bu mevzuyu inceleyen ‘Dionisos (o devirde bu türlü yazılmaktaydı) ve Anadolu Köylüsü’ isimli bir çalışması var. And bu kitabında oyuncuların keçi-koyun kılığına girdikleri Anadolu köy oyunlarının tragedya geleneği ile bağlarını inceler. Kuşkusuz bugün Filistin’den Anadolu’ya şark Akdeniz kırsalında bağcılık ve köy gelenekleri incelense Dionysos kültüne ilişkin Fazla iz bulunabilir. Yalnızca pastoral simgelerden değil elbette, tıpkı vakitte dinî simgelerden de Laf ediyorum. örneğin bu kitapta Dionysos kültünde Kıymetli bir simge olan çift taraflı baltanın, teber ismiyle Alevi-Bektaşi ritüellerinde de karşımıza çıkması konusuna değinmiştim. ancak bu hususta uzman olmadığım için bu iştirak rastlantısal midir yoksa bir Anadolu geleneğinin devamlılığı mı Laf mevzusudur bilemiyorum.

Kültün Çağdaş dünyadaki izlerine geniş manada değinmek ise disiplinlerarası bir araştırma gerektiriyor. Günümüzde tiyatro, müzik ve sinemada Dionysos kültünün, ritüellerinin ve “Dionysosçu sanat tavrının” tesirini görebiliriz. örneğin The Doors kümesi kendisine bir İsim ararken Jim Morrison’un başlangıçta Dionysos ismini önerdiği söylenir. Dionysos’un tıpkı vakitte tiyatro rabbi olduğunu ve uzmanların tiyatronun Dionysos ritüellerinden doğduğunu düşündüklerini hatırlatalım. Bu nedenle tiyatro, sinema ve müziğin ruhu “Dionysosçu yaratıcı ruh” hesaba katılmadan kavranamaz diye düşünüyorum. “Dionysosçu Ruh”, yani kurallı dünyanın, hudutların reddi ve insanın tabiatında Mevcut olduğu düşünülen özgürlükçü, coşkunluğa dönüş Çağdaş çağlarda da kendisine bir tesir alanı buldu ve bundan sonra da bulacaktır.

‘YUNAN KÖYLÜSÜ, DİONYSOS’A ŞÜKRAN BORÇLUYDU’

Kitabınızın bir kısmında Dionysos kültünün bir yandan “barbarların” uygulayabileceği dinî pratikler içerirken bir yandan da antik çeşit insanı için medeniyetin sembolü addedilen bağcılığın da temsilcisi olduğunu söylüyorsunuz. Sizce bu durumun Medeniyet tarihi içinde nasıl bir karşılığı var?

Yaşamı ve hayatın diyalektiğini temsil eden bir Allah olarak Dionysos’un birebir anda Medeniyet ve barbarlık niteliklerini bir ortada taşıması Farklı değil. Gerçi Yunanların barbarlıktan kastettikleri medeniyetsizlik değil elbette lakin biz buna ‘yıkıcı’ ve yapıcı/kurucu’ enerjiyi bir ortada temsil gücü de diyebiliriz. Dionysos yapan enerjiyi temsil eder, bağcılığın, tarımın, antik çağda Ömür kaynağı olarak görülen şarabın rabbidir. Ki şarap o çağda yalnızca sarhoşluk niyetiyle içilmeyen, şeker ve kalori eksikliği çeken Yunan insanı için kıtlık vakitlerinde ve soğuk kışların atlatılmasında da hayati olan bir içkiydi. Bu nedenle Yunan köylüsü Dionysos’a şükran borçluydu. fakat Allah birebir vakitte yıkıcı gücün, kuralsızlığın da temsilcisiydi. Verdiği İkram tıpkı vakitte insanın moral olarak yok olmasının sebebi de olabilirdi. Tıpkı Midas’a verdiği uygarlaştırıcı ikramın Midas’ın mahvına yol açması üzere.

‘YUNAN Kamu KATMANLARI SEVER, ARİSTOKRATLAR HOŞLANMAZDI’

Dionysos doğumundan itibaren bir istikameti ile İç güdülerimizi, muhteşem egomuzu temsil ederken bir istikameti ile de uygarlığı temsil ediyor. Medeniyet tarihini Dionysos’la okursak neler söyleyebiliriz?

Bana nazaran bizi, Cin olarak Homo Sapiens’i temsil ediyor. Çünkü biz birebir anda yıkıcı ve kurucuyuz. Barbar ve uygarız. Bayan ve erkeğiz. Mağrur ve serkeşiz. Pentheus karşısında Dionysos bir Lahza mazlumdur, bir Lahza zalimdir. Bence bu insan tabiatının gerçek yansımasıdır. örneğin Dionysos’un zıttı olarak görülen Apollon, insan tabiatının yansıması değildir. O hayali ve İdeal olandır. Ulaşılmak istenendir. lakin Dionysos gerçek olandır. Bir tasvirinde Apollon üzere mağrurdur; bir Öbür Vakit yürümekte zorlanır ve ayakta durabilmek için bir satyrden yardım almak zorunda kalır. Bizler de günlük ömürde böyleyiz. kimi tanrısal işlere imza atarız, sonraki gün ayakta durmakta zorlanırız. Dionysos budur. Ülkü olana uzaklığı ve gerçek beşere yakınlığı sebebiyle Yunan Kamu tabakalarınca bu Allah sevilirdi; aristokratlar ise onun bu istikametinden hoşlanmazlardı. Nasyonal-Sosyalistlerin kültür siyasetlerinden Mesul şahıs olan Alfred Rosenberg, Dionysos kültünü ve temsil ettiklerini Alman gençliği için en Aka tehlikelerden biri olarak görmekteydi. Rosenberg’e nazaran Yunan medeniyeti, Apollon’a sadık kaldığı sürece dorukta olmuş lakin doğudan barbarlardan ‘renkli ırklardan’ içine sızan bu Dionysos kültü yüzünden aşağıya yanlışsız yuvarlanmıştı. Bu kuralsız allahın temsil ettikleri üstün bir ırk yaratma projesi önündeki mahzurları özetlemekteydi.

‘İSA’NIN KANINDAN TATMAK matem GAYESİ TAŞIYORDU’

Şarap, tarih boyunca zevkin, uçukluğun Vakit vakit da berbatlığın sembolü oldu. Bu sembolün dünyevi olandan bu kadar uzak, aşkın bir din olan Hıristiyanlığın sembollerinden biri haline gelmesini nasıl açıklarız?

Çünkü Hıristiyanlık, pagan imgeleri kendi süzgecinden geçirerek kabul etti. Şarabın İsa’nın kanı olarak Hıristiyanlıktaki manası birinci bakışta Yeniden içkinin tanrısallığının kabulü olarak görülebilir. Fakat şarap, paganlar için bir memnunluk kaynağı ve yeryüzünde Mevcut olmaktan duyulan sevinci yansıtırken, Hıristiyanlar için İsa’nın kanından tatmak bir matem emeli taşımaktaydı. Bir şark Akdeniz dini olarak Hıristiyanlık, pagan imge ve simgeleri toptan reddedemezdi ve bütünüyle ortadan kaldıramazdı. Onlar da bu ileride mutat olduğu üzere eski imge ve simgelere yeni manalar yüklediler. Müslümanların evvelden bir panteon ‘puthane’ olan Kâbe’yi tekrar anlamlandırmaları üzere. Bu yolla beşerler bir yandan bildikleri dünyanın devam ettiği niyetinin rahatlığıyla yeni inançlarını ve yenilenmeyi daha rahat kabul ettiler.

Bazı simgeler ise tam zıttı bir biçim aldı. örneğin satyrler Hıristiyanlığın şeytani imgelerine dönüştüler. Gerçi bir orta Sınıf kentli dini olan Hıristiyanlığın, pagan kır kültlerinin simgeleri olan satyrlerden hoşlanmaması çok doğaldı. Bilindiği üzere Hıristiyanlar için pagan ve köylü birebir manaya gelmekteydi. Arkeolojik ve tarihi evraklar Dionysos kültüne dair izlerin MS 7-8. yüzyıllara kadar devam ettiğini gösterir. Hatta Bizans sanatında dahi Dionysos merasimlerini betimleyen tasvirler vardır. Kilise babalarına, sevgililere dair anlatımlarda epeyce geç tarihlerde Ufak Asya kırsallarında hala Dionysos’a tapınıldığından ve pagan bağ bozumu merasimlerinin devam ettiğinden yakınılır. Bu durumda kırlardan, ormanlardan ve kırsal rablerden hoşlanmayan Hıristiyanların Dionysos kültünün bu pastoral simgelerine reaksiyonlu olması ve satyrlerin Ortaçağ’da şeytanın simgesi haline gelmeleri de doğaldır.