Tarımın mitolojisi: Tohum, teknik ve mevsim döngüsü

Selim Martin*

Dünyada, insanın beslenmesi için en Değerli bitki tartışmasız buğdaydır. En azından 15 bin yıldır bu böyledir. Epipaleolitik Devre ile Birlikte buzulların erimeye başlaması ve yağışın artması, otsu bitkilerin çoğalmasını sağlamıştı. Yerleşik hayata geçilmesi ile bu bitkiler yavaş yavaş evcilleştirildi ve tarım üretimi evcil buğday ve arpa ile başlamış oldu. Eldeki kaynaklara nazaran, Karacadağ ve civarı evcil buğdayın anavatanıdır.

Neolitik cins boyunca şimal Mezopotamya’da, Dicle ve Fırat’ın Fazla kollu-çok modüllü coğrafyasında, bu ırmakların taşkınları ve yağmurlarla yapılan buğday üretimi, Kalkolitik çağın ortalarından itibaren, sulamalı tarımın öğrenilmesi ile Birlikte Güney Mezopotamya düzlüklerine taşındı. Böylelikle bu yeni teknik sayesinde muhtaçlıktan Çok buğday üretilebildi.

Ah canım okuyucu, ne olduysa bundan sonra oldu işte. Artı eserin yararlarını ve ziyanlarını saymaya kalksak ne sözler ne kağıtlar ne de günler yetmez. Olsun, biz Tekrar de birkaç adedinin altını çizelim de Mezopotamyalıların emeği boşa gitmesin. Artı Eser başlangıçta âlâ projelendirme, Fazla sayıda su kanalı çalışanı ve çiftçi ister; sonrasında ise Aka depolar, yanlışsız bir Geri dağıtım sistemi, satacak tüccar ve koruyacak asker ister. Bu kadar şahıs bir ortaya gelince; düzey ister sistem ister devlet ister işler Kötü gidince bir yaratıcı/ esirgeyici ister. Devlet de din de kayıt ister, vergi/kazanç ister ve Doğal ki Hasım ister. Buyurun efendim, işte size medeniyetin (!) tarifi.

Kalkolitik çağ ve Tunç Çağı Mezopotamya’sının kısa tarihini şimdilik bir kenara bırakalım ve asıl işimiz olan söylencelerde, bu ziraî dünyanın nasıl şekillendiğine, her Vakit yaptığımız üzere birkaç coğrafya ve çokça Yüzyıl geze geze bakalım.

anne Tanrıça Heykelciği, pişmiş toprak, Çatalhöyük.

Neolitik topluluklar tarım toplumuna dönüşürken, mitolojilerinin nasıl biçimlendiği ile ilgili bilgilerimiz şimdi kâfi değil. Rahmet ve rahmetin, üreme ve çoğalma ile binlerce yıldır ayrılmaz birlikteliği bize, birinci üretimcilerin de hikayelerini benzeri halde kurgulamaları gerektiğini düşündürür. Tıpkı vakitte bayanlar ile bitkilerin, Paleolitik çağdan beri gelen alakasının tarım üretilirken de sürdüğünü biliyoruz. Üstüne, sonraki kültürlerde görülen uygulamaları da eklediğimizde; çıplak, tabiata hükmeden ve doğuran bayan figürlerinin, toplumun üreyip çoğalması kadar, bitkilerin büyüyüp gelişmesine de yönelik bir bildirisi olduğunu rahatlıkla sav edebiliriz. Ayrıyeten Neolitik yerleşimlerinin cet Kültü ritüellerinin; kurucuların anıldığı örneklerle Bir arada Rahmet rahmete yönelik merasimleri de olmalıdır. Bu durumlarla ilgili en dikkat alımlı kanıtı; binlerce Yıl sonrasında ortaya çıkan birinci yazılı metinlerde, geçmişe yönelik bir hikayenin izlerinin sürülebileceğini, bir evvelki sayıda anlatmıştık. Fakat bahsin değeri bakımından alıntılayıp burada bir Kez daha değinmekte fayda var.

Sümer mitlerinde, Annunakiler olarak isimlendirilen; çoğul, erkek ve bayanlardan oluşan, Sümerlilerden uzun uzun yıllar Evvel dünyada karar sürmüş bir tanrı-tanrıçalar topluluğundan bahsedilir. Eski hoş vakitlerin – Aka ihtimalle eski kelamlı geleneğin mirası – kıssalarının anlatıldığı bu mitlerde, Du-ku kutsal dağında yaşayan Annunakilerin, insanlara evcil buğdayı, evcil koyunu ve dokumayı armağan ettiklerinden bahsedilir. Bugün, buğdayın anavatanı olarak kabul edilen – eski volkan- Karacadağ’ı ve bu dağın görülebildiği coğrafyalarda birinci yerleşik yaşama geçen toplulukların, bitkilerin kültüre alınması, hayvanların evcilleştirilmesi ve dokuma teknolojisinin geliştirilmesinde öncü olduğu düşünülürse, Sümer söylencesi daha anlaşılır hale gelmektedir. Görünen o ki; başlangıçta Neolitik ihtilali gerçekleştiren birinci yerleşik köylüler ve bu muvaffakiyetlerini kutladıkları ata-kültü ritüelleri vardı. Vakitle bizim Karacadağlılar bir Annunaki’ye, evcilleştirdikleri buğday da – her Vakit olduğu üzere – bir Allah armağanına dönüşmüş görünmektedir. (S. Martin- İlahların armağanları: Bitki, ağaç ve bahçe – ArkeoDuvar 9. Sayı.)

Evrenin dağlarında An, dünyaya getirdiğinde Annunakileri
Dünyaya getirmedi birebir anda Tahılı (Aşnan) ortaya çıkarmadı
Ne de üretti ülkede ipliklerini Uttu’nun
Ne de hazırladı ona dokuma tezgahını…

**

Dolayısıyla bu eski vakitlerin insanları
Ne ekmek yemeyi bilirlerdi ne de giyinmeyi; Çıplak dolaşırlardı; koyunlar üzere yeşillikle beslenirler, yerdeki çatlaktan çukura biriken suyu içerlerdi yalnız,
İşte o Vakit “Kutsal Tepecik’te” rabler;
Ana dişi koyunu ve tahılı yarattılar

**

Enki bunun üzerine Enlil’e şöyle dedi:

“Ey Saygıdeğer Enlil anne dişi koyun ve tahıl kutsal Tepecikteler esasen –yere indirelim onları”
İşte böylelikle anne dişi koyun ve tahıl kutsal Tepecikten aşağıya indiler. (Küçükbaş Hayvan Tahıla Karşı – Sümer Miti)

Büyük bir anlatımdan birkaç modül seçerek aktardığım bu metinde, ilahların, tarımı ve dokumayı nasıl yarattığını görmek mümkün. Söylencenin buraya taşımadığım kısımlarında, Annunakilerin kendi gereksinimleri için insanlara bunları armağan ettiği bilgisi veriliyor. Metinden anlaşıldığı üzere; rablerin oturduğu bu yerden (Kutsal Tepecik) aşağıya (insanların yaşadığı yere) bu armağan iniyor. Güzel, hoş. Pekala bu metnin, binlerce Yıl öncesinde Mevcut olan bir gerçekliği efsaneleştirdiğini de nereden çıkartıyorsun diye soracak olursanız, onunda karşılığını 1961 yılında S.N. Kramer ve I. Bernhardt tarafından yayınlanmış, şimdilik elimizde yalnızca bir Tane kısa metnin yer aldığı bir tabletteki çeviriden vereyim.

Oysa bir gün Ninazu, erkek kardeşi Ninmada’ya şöyle dedi:
Arpa ve ketenin yetiştiği “Dağ’a” gidelim;
“Dağ’dan”arpa indirelim ve Sümer’e kadar getirelim bu arpayı.
Böylece tanıtmış oluruz arpa nedir bilmeyen Sümer’e. (Tahılların Sümer’e Tanıtılması – Sümer Mitolojisi)

Metnin devamında, kardeşlerden bir tanesi bu işe itiraz edecek ve babalarının buna müsaade vermeyeceğinin altını çizecek. Mezopotamya panteonunda pek tanınmayan bu iki erkek rabbin, bilinen hikayedeki anlatımdan farklı olarak, babaları Enlil yasakladığı halde, evcil bitkiyi insanlara taşımalarını anlatan bu söylence, kayıp kesimlerine Karşın epey dikkat caziptir. Düzlük Sümer topraklarına (Güney Mezopotamya), dağlık bir yerden (Kuzey Mezopotamya) evcil tahıl gelmesini aktaran bu hikaye, bilimsel olarak takip edebileceğimiz bir sürecin mitolojik anlatımı üzere görünmektedir.

Sümer mitleri, kendi coğrafyasında yaşayan daha sonraki kültürleri de epey etkilemiştir. Mezopotamya’da egemenlik kurmuş Akkad, Babil, Assur üzere uygarlıklar, dilsel ve ırksal farklılıklarına karşın, bir iki isimlendirme ve erkek hâkim anlatımları haricinde, Fazla Çok değişiklik yapmadan, bu hikayeleri çeşitlendirerek kullanmaya devam ederler. Bu sebeple Mezopotamya’da söylencelerin, en azından Tunç Çağı boyunca ortak hikayeleri içerdiği bilinmelidir. Daha sonra bu hikayeler, doğudan batıya hakikat gitgide yayılacak, MÖ 1. binyılda batı Anadolu’da -başka yerlerden gelme hikayelerle bir ortaya gelip dünya kültürünün temelini oluşturacaklardır.

Evcil tahılı bir halde insanlara ulaştırdık. Tamam da bunu yetiştirmek için ne yapmak gerekir? Kalabalık nüfusu besleyecek formda, evimize/ kentimize zenginlik getirecek halde nasıl yetiştireceğimizi bize kim söyleyecek? Olağan ki tanrılar! Mezopotamya mitlerinde tarım denilince birinci akla gelen kişi, hepinizin Fazla yeterli bildiği üzere tarım ve savaşın rabbi Ninurta’dır. Kendisini; “Taş Ülkesindeki” isyanı kanlı bir formda bastırıp döndükten sonraki hizmetlerinden kısaca bahsederek bir Kez daha hatırlayalım.

Yukarıdan aşağıya gerçek yolunu kendi eliyle çizdiği suları; emanet etti.
Bereket kaynağı, kendi icat ettiği sabanı; kazmayı öğrettiği düz oyukları,
ve yığdığı tohum zirvelerini ve doldurduğu siloları… (Ninurta ve Taşlar – Sümer Mitolojisi)

Ninurta’nın –tarımı icat eden ve birinci uygulayan olduğu için- tarımın hamisi Allah olarak tanınmasını “açıklamaya ve gerekçelendirmeye” çalışan bu metinden, ırmaklardan su kanalı kazıldığını, toprağı işlemek için saban kullanıldığını ve bu sayede Fazla Çok Eser elde edildiğini; velhasıl “sulamalı tarımın ve artı ürünün” mitolojik hikayesini öğrenebiliyoruz.

Evcil tahıldan sonra, tarım yapmayı da öğrendik nihayet. Artık sırada bu kadar Kıymetli bir olayın, beslenmenin; azlığı-çokluğu, varlığı-yokluğu hayatımızı nasıl şekillendirmiş ona bakalım.

MEVSİM MİTLERİ

Yaşadığımız Yakındoğu coğrafyası, yüklü olarak sıcak mevsimlerde yetişen yiyecekler üzerinden besin iktisadını yönetir. Geçmişten günümüze bu coğrafyayı asıl şekillendiren şey, havaların ısınması ile bolluğun ve rahmetin arttığı, soğuyan havayla Bir arada besinlerin azaldığı binlerce yıllık bir döngüdür.

Mimarimizden günlük yaşama, siyasi hayatımızdan anane göreneklerimize, Çabucak her şey bu döngüye nazaran belirlenir. Size bir tüyo vereyim; bizde seçimler de birebir düğünler üzere Rahmet aylarında yapılır. Kimse besinin az olduğu vakitte rakipleriyle seçim yarışına girmek istemez! Hayatı şekillendiren bu döngünün Alışılmış ki söylencelerde de baş köşeyi kapacağı rahatlıkla iddia edilecektir. Dünyanın en eski söylenceleri, mevsimlerin döngüsünü açıklamak üzere ortaya çıkmış öykülerdir. Bilhassa Anadolu ve Mezopotamya’nın kadim mitleri, baharın gelmesini ya da havaların soğumasını tıpkı nedene dayandıran hikayeler barındırır.

Mevsim mitleri için en bilinen kurgu, aile içi sorunlar ya da ergenlik sorunu üzere görünen; konuttan kaçan tanrı/tanrıça ve bunun çeşitlemesi olarak kabul edilen kaybolan tanrı/tanrıça hikayeleridir. Toplumların ataerkil veyahut anaerkil olması hikayedeki başkarakterin cinsiyetini belirler.

Sevdiklerimizin bir biçimde elimizden alınması yahut bizden uzaklaşması bizi sarartıp soldururken, onlara kavuşmak içimizde çiçekler açtırır. Biz de tabiatın bir kesimi değil miyiz? O halde süreç, tabiatta da birebir formda olmalı. Biricik farkı, bu olan bitenin, doğayı etkileyecek kadar kudretli karakterlerin başına gelmesidir.

İlkbahar yaz, Sonbahar kış
Geri dön sevdiğim, bırakma bizi… (S. Martin)

Önceden de belirttiğim üzere, eski söylencelerde Rahmet ve rahmet, üreme çoğalma ile muadil tutulur ve sıklıkla birbirlerinin yerine konulur. Soyun devamını sağlayacak kişinin ortadan kaybolması, içinde bulunduğu toplumun Rahmet ve rahmetinin yok olması manasına gelir. şahıs Şayet meskenden kaçmışsa Çabucak ikna edilip konuta döndürülmeli, kaybolduysa da tez vakitte kesinlikle bulunmalıdır. Kendinizi hikayedeki karakterlerin yerine koyun, en sevdiğinizin, çocuğunuzun konuttan kaçtığını ya da kaybolduğunu düşünün; hayat sizin için biter, bir şey Yemek ya da içmek istemezsiniz, dünyaya küsersiniz. Bir Lahza Evvel onu bulmak konuta döndürmek istersiniz. İşte dünya da tıpkı sizin üzere küser bu süreçte. Kaçan/kaybolan yerine dönmediği sürece solgun, verimsiz bir yer haline gelir.

ERGEN RABBİMİZ KONUTTAN KAÇMIŞTIR

Bu hikayelere verilebilecek en hoş örneklerden birincisi Hitit mitolojisindendir. Telepinu’nun konuttan kaçışı olarak isimlendirebileceğimiz bu hikayede; konutun genç oğlu olan ilah, Öfke ile ailesini ve yurdunu terk edecek, ailesi ve diğer rabler onun gidişiyle Birlikte Fazla Biçare bir duruma düşüp Telepinu’yu Geri döndürmenin yollarını arayacaklardır. Elimizdeki tabletlerde çokça Noksan kesim olduğu için, kıssanın başlangıcı yani rabbin niye öfkelendiği tam olarak anlaşılmaz. Fakat metinde yer Meydan Telepinu’nun meskeni süratle terk ederken ayakkabılarını Aksi giymesi üzere ayrıntılar, allahın öfkesi, telaşı ve şaşkınlığını Fazla hoş anlatır. Bir çocuğun meskenden uzaklaşmasının bence dünya üzerindeki en hoş anlatımlarından biri olan bu söylenceye bir göz atalım.

Sis pencereleri kapladı, meskeni duman kapladı. Ocaktaki kütükler sıkışıp boğuldu, ağıldaki koyunlar bunalarak sıkışıp boğuldu. Koyun kuzusunu reddetti. İnek buzağısını reddetti. Telepinu da çekip gitti. Hububat ve hayvanların, Rahmet ve gelişme zenginliğini, step ve verimsiz çayıra döndürdü. Telepinu da şikâyet edip mırıldanarak ormanın içlerine yanlışsız çekip gitti. Ülkede kıtlık baş göstersin diye otlaklar, pınarlar kurudu. Arpa ve buğday yetişmez oldu, inek, koyun ve bayanlar Hamile kalamaz oldu, gebeler doğuramadı. Beşerler ve ilahlar açlıktan ölüyordu.

Ergen ilahımız konuttan kaçmıştır kaçmasına ancak birebir biz olağan insanlarda olduğu üzere, ülkenin ve ailesinin ona, onun da ülkesine ve ailesine gereksinimi vardır.

Bu kuraklığa deva olur diye, Aka Güneş Rabbi bir ziyafet vermek için şenlik düzenledi ve bin tanrıyı Davet etti. Yediler fakat doymadılar, içtiler ancak kanmadılar, susuzlukları geçmedi. Fırtına ilahı ülkede olan bu kuraklığın sebebinin oğlu Telepinu olduğunu hatırlayarak: Oğlum Telepinu burada değil, o öfkelendi, çekip gitti ve yeterli olan her şeyi beraberinde götürdü der. Bunun üzerine Aka ve Ufak ilahlar Telepinu’yu aramaya koyuldular.

Öfke ile konutunu terk eden tanrıyı bulmak elbette kolay olmayacaktır. Çabucak her hikayede hem gösterilen Çaba hem de geçen Vakit sıklıkla vurgulanır. Yıkmanın kolay lakin onarmanın ne kadar da güç olduğu herkese hatırlatılır.

Güneş Rabbi süratli kartalı gönderdi ve dedi ki: Git dağları, ovaları ve derin koyu mavi suları orta. Kartal gitti fakat onu bulamadı. Bu sefer Fırtına Yaradanı çıktı oğlunu aramaya, kendi kentinin kapısına vardı, kapıyı çaldı lakin açtıramadı ve Çok zorlamaktan çekicinin sapı kırıldı. Bunun üzerine vazgeçti ve dinlenmek üzere oturdu.

Gösterilen epey uğraşa Karşın bulamamak hikayenin her iki tarafındakiler için epey değerlidir. Kaçan kendisine verilen değeri görür bu Uğraş sayesinde, başkaları de sevdiklerini kazanmak için ne kadar emek harcamak gerektiğini bir Sefer daha öğrenirler.

Sonra Telepinu’yu bulmak için bir arı göndermeyi önerir ilahlar ve Fırtına Rabbi buna itiraz eder. Onu Aka ve Ufak Tüm rabler aradılar Ancak bulamadılar. Bu arı onu arayıp bulmayı nasıl başaracak ki? Hem kanatları hem de kendisi küçücük.

Ummadık taş baş Yarar demiş cetlerimiz. Arı gitti, dağları, ırmakları, pınarları aradı ve Telepinu’yu bir otlakta uyurken buldu ve onu uykusunda sokmaya başladı.

Çok kızgınım dedi Telepinu; ben uyumaya ve kızgınlığımı yatıştırmaya çalışırken siz niye beni konuşmaya zorluyorsunuz? Daha sonra arı ile Birlikte konutuna dönerken telaşa geldi. İnsan kuşağını, öküzleri ve koyunları yok etmeye başladı. Şimşekler çakıyor ve gök gürlüyordu. Aşağıda kapkaranlık dünya tam bir karmaşa içindeydi. Rabler, kartalın üzerinde Telepinu’nun geldiğini gördüler. Onun öfkesini yatıştırmayı bildiler; gazabını yumuşatıp, hiddetini azaltıp, taşkınlığını dizginlemeyi bildiler.

Telepinu tapınağına döndü. Ülkesini düşünmeye başladı. Pencerenin önündeki tozu, bulutu dağıttı, meskenin üzerindeki dumanı dağıttı. Rablerin sunakları hazırlandı. Ocaktaki korların tutuşmasına müsaade verdi; koyunların ağıldan, öküzlerin ahırdan çıkmasına müsaade verdi. anne yavrusuna, koyun kuzusuna, inek buzağısına kavuştu. Bu defa kral ve kraliçeyi düşündü. Onlara ilerisi için güç, sıhhat ve hayat bahşetti.
(Telepinu’nun Meskenden Kaçışı – Hitit Mitolojisi)

ÖLÜLER ÜLKESİ’NİN İLAHI HADES

Evden kaçanları bulduk bulmasına da ya kaçırılanlara ne yapacağız? Bu mevzudaki yanıtı bulmak için haydi daima birlikte Ege Denizi’ne yanlışsız yola çıkalım. Birinci hikayemiz iddia edebileceğiniz üzere, Helen kültürünün bolluk tanrıçası Demeter üzerine. Kızı Persephone’nin kaçırılışı, Demeter’in başrol sayılabileceği Biricik Hikaye olmakla bir arada, tıpkı vakitte tanrıçanın insan hayatı üzerindeki o Aka tesirini net bir biçimde göstermektedir.

Zeus ile Demeter’in birleşmesinden doğan Persephone, bir gün arkadaşlarıyla Birlikte çayırda çiçek toplarken apansız yer yarılacak, Ölüler Ülkesi’nin Yaradanı Hades, kızı yakaladığı üzere yerin altına Geri dönecektir. Kızı konuta dönmeyince Biçare Demeter, Tüm dünyada dolaşmadık yer bırakmayacak lakin kızını bir türlü bulamayacaktır. Ümitsiz tanrıça sonunda her şeyi gören ve bilen güneş ilahı Helios’a kızının yerini soracak ve onun Hades tarafından yer altına kaçırıldığını böylelikle öğrenecektir. Buraya kadar günlük hayattan bir bahis üzere gelişen hikayenin tanrısal kısmı asıl bundan sonra ortaya çıkar.

Tanrıça olan bitene bir deva bulamayınca, yaradanlara küsüp onların yanından ayrılacak ve sızlayan yüreği ile ıssız bir yere çekilecektir. Demeter, rastgele bir şahıs değil, bolluk tanrıçasıdır. O küserse, toprak da küser. Bolluk bolluk biter, eserler yetişmez, meyveler büyümez ve dünyada beşerler ortasında Aka bir kıtlık baş gösterir. baş Allah Zeus, bu duruma bir deva bulmak ümidiyle kâh Demeter’i Geri getirmeye, kâh Hades’i kızı Geri vermeye ikna etmeye çalışacak lakin başarılı olamayacaktır. Çünkü, Ölüler Ülkesinden bir lokma bir şey yiyen kimsenin asla Geri dönemeyeceği Kesin bir kuraldır ve ne yazık ki Persephone orada bir nar adedini çoktan ağzına atmıştır. Kısacası kelam; Ebeveyn üzgün, tabiat küsmüş, beşerler hala aç.

Önceki yazıları takip eden okuyucular hatırlayacaktır; Hitit Hükümdarı II. Murşili’nin, ülkedeki kıtlık ve salgın hastalıklardan sonra ilahları kibarca (!) uyaran bir duası vardı. Bu türlü yapmaya devam ederseniz, size dua edecek, kurban kesecek kimse kalmayacak diye söylüyordu. Burada da o hesap; bu kadar uzun süren kıtlıktan sonra beşerler ilahlara biraz başkaldırmış olmalı. Nihayetinde Zeus; Persephone’nin yılın farklı vakitlerini farklı yerde geçireceği bir yol ile herkes için en Müsait tahlili bulacak ve sorunu ortadan kaldıracaktır. E liderlik herkesi mutlu etme sanatı değil midir?

Persephone’nin Dönüşü- Frederic Leighton, 1891.

Efendim yeni mutabakata nazaran, Persephone yılın üçte ikisini, yani Ege coğrafyası için çiçek açma ve meyve vakti olan sıcak ayları annesi Demeter’in, Geri kalan üçte birini, yani kışı da eşi Hades’in yanında geçirecektir. Ebeveyn kızından ayrılmayacak, eşler ortada birbirini özlediği için evlilik canlı kalacak, yılın birçoklarında Eser olduğu için de beşerler aç kalmayacaktır. Böylelikle hem Ebeveyn hem eş hem de beşerler Mesut olacaktır. Ölüler Ülkesi’nin Kesin kuralları ne oldu, hani bir lokma yiyen Geri dönemezdi diye sorduğunuzu duyar üzereyim. E kurallar çiğnenmek için değil midir sevgili okuyucu?

Kaçırılma hikayelerine isterseniz bir Örnek daha verelim. meşhur Adonis efsanesi, Akdeniz etrafına yayılmış Mezopotamya İnanna-Dumuzi ve Anadolu kökenli Kybele-Attis hikayelerinin, Helen mitolojisine yansımış bir örneğidir. Kaçırılan kişinin bu sefer bir erkek olduğu bu hikaye; kökeninin Anaerkil yapısını koruyarak Helen mitolojisinde kendine yer bulmuş, buradan da tekrar Akdeniz coğrafyasında çeşitlenerek yayılmış ve günümüze kadar tesirlerini sürdüren Aka bir efsaneye dönüşmüştür.

GELİNCİKLER VE KIRMIZI GÜL

Söylence, Aphrodite’nin lanetine uğrayan bir kızın, kendi babasına tutulması ve onunla Birlikte olmak için Türlü oyunlar yapması ile başlar. Hikayenin en bilindik çeşitlemelerinde bu kız, Suriye yahut Kıbrıs hükümdarının kızı olarak anlatılır. Baba oyuna istikbal ve 12 gece kızıyla Bir arada olacaktır. 12. gece durumu ayrım eden kral, bu utançla kızını öldürmeye çalışır lakin ilahlar, kıza acıyarak ve onu bir Mersin ağacına çevirir. Hikayenin bu açılışı, berbatlığın rablerden gelmesi, aile içi münasebetlerin utancı üzere Fazla farklı bildiriler içermesi bakımından değişiktir.

On ay kadar sonra, ağacın kabuğu çatlar ve gövdesinden dünyalar hoşu bir bebek çıkar. Çocuğun hoşluğuna vurulan Aphrodite onu bütün insanlardan saklamak isteyecektir. Birisini insanlardan saklayacak en âlâ yer Alışılmış ki ölüler ülkesidir. Aphrodite Adonis’i, büyütsün diye yeraltı tanrıçası Persephone’ye verir. Lakin Adonis serpilip de büyümeye başladıkça Persephone de çocuğa tutulacak ve onu bir daha Geri göndermeye hiç yanaşmayacaktır.

Tanrıçalar ortasında kopan arbedeye müdahil olan Zeus, evvelki deneyiminden olsa gerek, tahlili Fazla kısa müddette bulur. Adonis’in yılın dört ayını Persephone’nin, dört ayını da Aphrodite’nin yanında geçirmesi kararlaştırılır. Güzel genç, yılın Geri kalan vaktinde da canı nerede isterse orada yaşayabilecektir. Bizim oğlan, o dört ayda da Aphrodite’nin yanında kalmayı seçince olaylar karışır. Aphrodite, ismi üstünde aşk ve hoşluk tanrıçası; Demirci Allah Hephaistos ile evli, Cenk İlahı Ares başta olmak üzere Fazla sayıda Allah ve ölümlü ile de sevgili. Bu türlü bir durumda ortaya çıkan kıskançlığın elbette sonuçları olacaktır.

Öykü, kıskanan ilahların, Adonis’in üstüne gözü dönmüş bir yaban domuzu salmaları ve o domuzun güzel genci kasığından ısırmasıyla devam eder. Zavallı Adonis kanaya kanaya can verecektir. Akan kanların suladığı topraktan, bizim Gelincik (Manisa Lalesi) ismini verdiğimiz bitki yetişir. Öte yandan sevgilisinin yardımına koşmaya çalışan Aphrodite’nin de ayağına diken batacak, sıyrığından akan bir damla kan, Bazen hikayelerde Kırmızı gülü yaratacak, bazılarında de esasen Mevcut olan ve tanrıçanın çiçeği olarak bilinen ak gülü kırmızıya boyayacaktır. Kışın yer altında saklanan ve baharla Birlikte yer yüzüne dönen, hatta Egeliler için baharın gelişinin en net kanıtı olan gelinciklerin bu hikayesinin, mevsimlerin dönüşünü nasıl simgelediği Fazla açıktır. Birebir vakitte yaz başından itibaren görülmeye başlanan Kırmızı güller de bu anlatımı pekiştiren öbür bir ayrıntısı oluşturur.

Adonis’in Uyanışı, John William Waterhouse, 1899.

AHH ADONİS! VAH ADONİS!

Hem Demeter hem de Adonis hikayelerinde, toprağın rahmeti ve Bedelli olan bitkilerin yetişmesi hadisesi; bolluk Tanrıçası’nın kızının ya da Hoşluk Tanrıçası’nın sevgilisinin kaçırılması üzere iki farklı formda kurgulanmış görünse de aslında daha Evvel belirttiğimiz üzere, bolluk-bereket kavramının üreme-çoğalma ile muadil tutulduğunun ve sıklıkla birbirlerinin yerine kullanıldığının en net örneğini ortaya koymaktadır.

Son olarak, Adonis efsanesinin sadeleşerek, bu topraklarda binlerce yıldır, baharın yani Rahmet ve rahmetin gelişinin kutlandığı bayramlardan birisine dönüşmesinden Laf ederek yazımıza nihayet verelim.

Yakın vakte kadar Suriyeli bayanlar, bahar bayramı öncesinde saksılara ve sepetlere lale tohumu eker ve onları sıcak su ile sularlardı. Bu sayede bitkiler Fazla çabuk büyüyerek Çabucak çiçek açarlardı. Fakat süratli büyüyen laleler kısa vakitte solup ölünce, bayanlar Adonis Bahçeleri ismi verilen bu saksı ve sepetlerin karşısında Yas fiyatlardı. Baharın tekrar gelişini, sevdiğimize tekrar kavuşmayı ve onu Fazla çabuk tekrar yitirişimizi, Suriyeli bayanların çığlıklarıyla bir Kez daha ünleyelim.

O Ton Adonin! (Ahh Adonis! Vah Adonis!)

*Dokuz Eylül Üniversitesi, yazın Fakültesi, Arkeoloji Kısmı