‘Güle güle hocam’

Kültür-Sanat Şub 22, 2023 Yorum Yok

Ferhat Özgür

1927 yılında Muğla’nın Milas ilçesinde doğan, Türk fotoğraf ve sanat yazınının duayenlerinden, “hocaların hocası” Turan Erol’u 16 Şubat 2023 tarihinde Pahalı ve sevgideğer eşi Türkan Erol (1931) ile birebir gün içinde kaybettik. İkisi de ışıklar içinde uyusun. Birinci Kez 1989 yılında Hacettepe Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi fotoğraf kısmında lisansüstü öğrencisi olma ayrıcalığını yaşadığım hocam ile hayatının nihayet vakitlerine kadar sürecek olan kopmaz bir dostluk geliştirdik. Manevi manada o benim babam ben de onun oğlu oldum. Otuz yılı aşan bu dostluğun bendeki tesirlerini ve hocamın pahasını etraflıca anlatmak bu yazının hudutlarını aşar.

Turan Erol, 1944 yılında girdiği İstanbul Devlet Hoş Sanatlar Akademisi’nde Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun en yakın öğrencisi ve dostuydu. Burada ortalarında Orhan Peker, Fikret Otyam, İvy Stangali, Fahrünnisa Sönmez, Adnan Varınca, Leyla Gamsız, Nevin Çokay, Nedim Günsür üzere sanatkarlardan oluşan ve Özellikle 1946-55 yılları ortasında etkin olan “On’lar Grubu”nun üyesiydi. Erol, kümenin 1970 yılında Taksim Sanat Galerisi’nde düzenlenen nihayet stantlarına kadar bütün aktifliklerine katılmıştı. 1951 yılındaki mezuniyetinin akabinde İstanbul’da kalma imkanı olmasına Karşın Kuşak arkadaşlarının bilakis, Diyarbakır Ziya Gökalp Lisesi’nde sekiz yıllık bir öğretmenlik serüvenini göze aldı. Birebir lisede Muallim olan dostlarından biri de, daha sonra 1979’da İstanbul’daki meskeninin önünde faili meçhul cinayete kurban giden sosyolog Cavit Orhan Tütengil’di. Turan Erol, Türkan Hanım ile burada evlendi. Elif, Zühra ve Rengin isimli üç kızı da burada doğdu. Dünya Bankası iktisatçısı ve temsilcisi Atilla Sönmez (1934-2006) ve sanat tarihçisi Kaya Özsezgin (1938-2016) üzere kaç değerli İsim de Diyarbakır’da hocanın öğrencisiydiler. Bu manada Diyarbakır tecrübesi kendisinin sanat hayatında farklı bir kıymete sahiptir. Denilebilir ki, Turan Erol, sakin, karmaşadan Irak ve bütünüyle sanatına ve yazılarına odaklanacağı çeperde bir hayat sürmek için Ankara’da yaşamaya Diyarbakır’da karar vermiştir.

1960’ta Ankara’ya geldiğinde İstanbul Devlet Hoş Sanatlar Akademisi’nden eski arkadaşları, Bilge Karasu, Orhan Peker ve Fikret Otyam’ın yanı sıra, Cahit Külebi, Adnan Turani, Eşref Üren, İhsan Cemal Karaburçak, Refik Epikman, Cemal Bingöl, İlhan Berk, Selçuk Milar, Ragıp Buluç, Kayıhan Keskinok, Gencay Kasapçı, Oya Katoğlu ve Nezihe Meriç üzere birçok sanatçı, muharrir ve mimardan oluşan bir arkadaş etrafının içindeydi. Bu yıllarda Hoş Sanatlar genel Müdürlüğü’ndeki vazifesi esnasında “Her İle Bir Sanat Galerisi” ismiyle başlattığı teşebbüs sonucunda Türkiye genelinde Yekün 11 vilayette sanat galerisinin açılmasını sağlamıştı.

Ankaralıların Zafer Çarşısı olarak bildiği Devlet Hoş Sanatlar Galerisi de onun teşebbüsünün sonucuydu. 1963-73 yılları ortasında Gazi Eğitim Enstitüsü’nde, 1973-87 Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu ve 1987-90 ortasında Hacettepe Üniversitesi’ndeki faal vazifeleri isimleri buraya sığmayacak kaç sanatçı-akademisyenin yetişmesine yol açtı.

1960’larda Turan Erol, hem devrin Ankara ruhuna karşılık gelen hem de Türk fotoğrafında Orta Anadolu topoğrafyasına mahsus bilgileri resimlelleştiren sanatkarları işaret etmek manasında “Bozkır Ekolü” terimini ortaya atmıştı. Refik Epikman, Eşref Üren, Saip Tuna, İhsan Cemal Karaburçak, Turgut Zaim, Turan Erol, Orhan Peker, Fethi Arda, Nevzat Akoral, Hasan Akın ve Zahit Büyükişliyen üzere hayatlarını Ankara’da ikame ettiren farklı nesillerden ressamların yapıtlarında “bozkır” tematik olarak bu sanatkarları birbirine bağlıyordu. 1970 ve 1980’li yıllarda etrafla kurduğu bu görsel gramere “Bodrum” ve “Milas” üzere sıra fotoğrafları eklendi.

1990’lar ve 2000”lerde, Ankara Konya asfaltından görsel notlar ondaki bitmek bilmez bu tabiat tutkusunun farklı uzantılarını oluşturdu. Milas, dağların çevrelediği bir çanak olduğundan dağ tutkusu yakasını bırakmadı. Aksimik Dağı, Hacı Nisa Dağı, Sodra Dağı, Van Gölü civarındaki Süphan Dağı, Kayseri’deki Erciyes ve Niğde’deki Hasan Dağı’na vurgundu. Kafka’nın hiç görmediği Amerika’yı yazması üzere 2000’lerde asla görmediği “Ağrı Dağı”adlı seri fotoğraflarını Ara Güler’in fotoğraflarından etkilenerek hazırladı.

Turan Erol, hocası Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun el verdiği biçimiyle, bir koltukta iki karpuz misali, fotoğraf yapmayı ve yazma yazmayı Daima bir mesuliyet olarak benimsemiş Örnek bir figürdü. Bize tembihlediği de o oldu: “Ressam yazmalı mı?” diye sorduğumuzda, “Eh yazabilenler yazsın!” sıkıntısı. 1960’larda Bülent Ecevit’in çıkardığı Ulus gazetesindeki “Defterimden” başlıklı köşesindeki yazıları ve sonrasında Türlü vesilelerle 2000’li yıllara kadar uzanan makaleleri ile kültür sanat ortamımıza Fer tutan ve kitaplaştırılmayı bekleyen Kıymetli bir külliyat bıraktı. Bedri Rahmi Eyüboğlu monografisi ve Günsel Renda ile Bir arada hazırladığı “Başlangıcından Günümüze çağdaş Türk Fotoğraf Sanatı Tarihi” kitabı ve daha bir Fazla yayındaki yazılarında, çözümlemeci ve belgeselci tavrıyla, yazmayı, sanatçılığın ayrılmaz bir kesimi olarak benimsediğini kanıtlıyordu. çok sıkı bir okurdu. İçinde kendisinin olduğu birçok fotoğrafta dikkatimi çeken de bu olmuştu: Elinde kitap tutan bir adam.

Arşivciliğe Ehemmiyet veren Erol’un her ne kadar name yazmakla ortası Fazla yeterli olmasa da, ortalarında Bedri Rahmi Eyüboğlu, Arif Kaptan, Bilge Karasu, Nedim Günsür ve Neşet Günal üzere gibi bir Fazla yakın dostlarından Daimi mektuplar almış ve bunların Derhal derhal hepsini saklamıştı. Editörlüğünü Ahu Antmen ile Bir arada yürüttüğümüz Gözlerinden Öperim: Turan Erol’a Mektuplar isimli kitapta yer alacak bu yazışmaları Biricik tek okumak bizim için dönemsel bir seyahatte gibisi olmayan bir tecrübeydi.

Turan Erol 2000’li yılların başında en yakın olduğu galerilerden birinde fotoğraflarının sahtelerinin pazarlandığını öğrendiğinde yıkılmıştı. Yıllar süren davaların yorgunluğu ve geçirdiği trafik kazasının akabinde gelen kritik beyin ameliyatı gücünden bir şeyler götürmüşe benziyordu. Lakin bu periyotta Aksanat’taki “Seçki” (2003) isimli kapsamlı standı ile katıldığı öbür Küme aktiflikleri ondaki Ömür sevincinin bitmediğini gösteriyordu. Kültür Bakanlığı’nın siparişi üzerine hala Anıtkabir Müzesi’nde bulunan “Bomba Sırtı Olayı” (2002) isimli Aka boyutlu fotoğrafını de bu süreçte gerçekleştirmişti. Ne Mevcut ki sonraki yıllarda geçirdiği kalp kriziyle fotoğraf yapacak gücü eskisi kadar bulamayacaktı. Telefon konuşmalarımızda fotoğraf yapamamanın bunaltısından bahsettiğinde “oturduğunuz yerden masa üstü fotoğrafları yapın, kağıt üzerine desenler, kolajlar, karalamalar gibi” naçizane cesaretlendirmelerimin işe yaramayacağını biliyordum. Zira o öncelikle bir tuval ressamıydı.

Turan hoca konuşurken sözcükleri itinayla seçer ve insanın kendi konuştuğunu öncelikle kendisinin anlaması gerektiğini vurgulardı. Sakin ses tonundaki cümleleri yutmadan, yuvarlamadan ve en berrak anlatımla kurardı. Ben dahil, hocanın yakınında olmuş bir Fazla sanatçı arkadaşım “doğru düzgün anlaşılır konuşsana” fırçasını yemiştir ondan. Bu yüzden sofistike cambazlıklar yapan sanat müelliflerini James Elkins’in şimdiki tanımlamasıyla “felsefi meditasyonlar” olarak nitelendirir ve değer vermezdi. Sadelik bağlamında fotoğrafları ile yazıları birbirlerine kenetlenmişlerdi. Dostu İlhan Berk de onun için “resmi aydınlık arı Duru tabiatın Turan hoca konuşurken sözcükleri itinayla seçer ve insanın kendi konuştuğunu öncelikle kendisinin anlaması gerektiğini vurgulardı. Sakin ses tonundaki cümleleri yutmadan, yuvarlamadan ve en berrak anlatımla kurardı. Ben dahil, hocanın yakınında olmuş bir Fazla sanatçı arkadaşım “doğru düzgün anlaşılır konuşsana” fırçasını yemiştir ondan. Bu yüzden sofistike cambazlıklar yapan sanat müelliflerini James Elkins’in şimdiki tanımlamasıyla “felsefi meditasyonlar” olarak nitelendirir ve değer vermezdi. Sadelik bağlamında fotoğrafları ile yazıları birbirlerine kenetlenmişlerdi. Dostu İlhan Berk de onun için “resmi aydınlık arı Duru tabiatın resmidir” diyordu. Onun fotoğrafında bu yüzden olsa gerek bir İç yer ilgisi görülmezdi. “Veranda” serilerinde bile anne Öge pencereden dışarı açılırken bizi kucaklayan tabiattır.

Turan Erol her daim çalışkan bir sanat ve düşün adamı, genç jenerasyonu yakından takip eden tutkulu bir izleyici, onları desteklemekten heyecan duyan bir hoca, Davet edildiği konferanslara, sempozyumlara ve panellere imtihanlara hazırlanır üzere hazırlanan bir öğrenci, dayanışmadan ve omuz omuza olmaktan Sevinç duyan vefakar bir dost, yaşlılığı oynamaktansa onu yaşamayı kabullenmiş kalender bir duayendi. Hayatı boyunca hakikat olanı söylemekten, yanlışın üzerine gitmekten ve bu uğurda gerekirse Dost kaybetmeyi göze almaktan çekinmedi. “Eleştirmenlik Hasım kazanma sanatıdır” kaygısı. Meslektaşlarının aktifliklerine karşı kıskançlık hissetmedi. Onlar hakkında yazılar yazmaktan Sevinç duymasıyla kompleksleri olmayan birisiydi. Anadolu türkülerine ve şiir sanatına vurgundu. Şiiri ve türküleri onun sayesinde sevmiştik. Bilhassa de mensubu olduğum jenerasyon, giderek bir dergaha dönüşen atölyesinde düzenlediğimiz türkü partileriyle onu Öbür türlü özleyecek. Ezberinde yüzlerce şiir olurdu. “Bunları nasıl ezberliyorsunuz?” diye sorduğumda “şiirleri ezberlemek için değil, onlarla yaşamak için tekrar tekrar okurum” diye yanıtlamıştı. Doksan yaşını aşan yıllarına denk gelen muhabbetlerimizde unutkanlığına bağlı olarak kimi noktaları hatırlayamayınca, “ bu kadar unutkanlık da olsun artık” der, kendisiyle şakalaşırdı.

Turan Erol’un seksen yıla yayılan sanat serüveni, Türk fotoğrafında Doğu-Batı, Geleneksel-Modern, Yerel-Evrensel üzere pek Fazla tartışmanın yaşandığı hareketli bir dönemece denk geliyor. O, Tüm bu tartışmaların orta yerinde kendi duruşunu geliştirebilmiş seçkin sanatkarlardan biriydi. Sanat yapıtlarını çözümlemedeki yaklaşımları ufuk açıcıydı. Resmi görmeyi en Fazla ondan öğrendim. Ankara’da çektirdikleri erken Devre fotoğraflarından birinde hayat arkadaşı Türkan Hanım ile kumrular üzere yere çömelmiş ve el ele tutuşmuşlar. Güya o andan itibaren bir Laf vermişler: Bir arada koyulduk bu yola, Bir arada uçacağız. Tıpkı gün o seyahate çıktılar. Huzur içinde uyusunlar. Yaşantımıza kattığı pahalar ve hakkı ödenmeyecek dayanağı ve güzelliklerinden Dolayı hocama şükranlarımı sunuyor, anısı önünde bir Sefer daha hürmet, sevgi ve minnettarlıkla eğiliyorum.