Yazar, dili kurtarabilir mi ya da bir dil nasıl kurtarılır?

Eğitim, Gelecek, Kültür-Sanat Kas 17, 2022 Yorum Yok

Abdullah Aren Çelik

Lal Laleş, Kıraathane Yayınevi’ne ilişkin ‘Ne Mesut Eşitim: Milliyetçilik Tartışmaları’ isimli kitapta lisan ile ilgili şunları söyler:

“Dil ile ilgili düşünürken aklıma ilkokula gittiğim gün, babamın Okul dönüşü bana söyledikleri geldi. Söyledikleri değil de sordukları demek tahminen de daha doğrudur. Zira babam ne Türkçe öğreten bu okulu bilirdi ne de okulda bize ne öğrettiklerini. Babamın sorduğu bu soru, ‘Ana lisan ve Milliyetçilik’ çalışmasının çatısını oluşturdu. Şöyle sormuştu babam: ‘Bi Tirkî, ‘min gur dît,’ çi ye?’ yani, ‘Türkçede ‘kurt gördüm,’ ne demektir?’ Diyebilirim ki sonraki yıllarda lisanla bağım babamın bu sorusu üzerine şekillendi. Bu soru tahminen de babamın çocukluğundan taşınan, kendisiyle lisanı, kendisiyle oğlu, kendisiyle yeni okullu nesil ortasında dikiş tutmayacak yarıktan Öbür bir şey değildi. Vakitle okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı. Babamın sorusu aslında Tüm Kürtlerin, Kürtçeyle ortasına yavaş yavaş giren dehşetli bir yabancılaşmaydı. Babamın çocukluğundan taşıdığı bu soru, bugün hepimizin cehennemi artık.”(1)

Pasaj hem öğretici hem de can sıkıcı. Laleş’in lisan ile bağının özeti sayılabilecek bu fikir, birebir vakitte kurduğu Lis Yayınevi’yle de üstlendiği misyonu tamamlıyor. Burada Türkçenin Kürtçeyle bağı kadar, Türkçenin ruhsal olarak Kürtçe üzerindeki yabancılaştırıcı tesirinden de bahsediyor. Gerçekten yeni öğrendiği lisanın Ebeveyn ve babasıyla ortasına giren bir “cehennem” olduğunu söylemesi de bu yüzden. Kelamlarında bir sorunu işaret ettiği aşikâr Ancak soruna muharrir kimliğiyle yaklaşması, o ve onun üzere düşünen bireyleri lisanın kurtarıcı öznesi yapar mı? Asıl üzerinde düşünülmesi gereken bu. Gerçekten Türkçeyle kurduğu alaka başlangıçta bir Problem üzere görünse de vakitle fikrinin değiştiğini, onu bir tahlil bulmaya ittiğini görüyoruz. Laleş, tespitini her ne kadar Kürtler ve Kürtçeyle kurduğu bağ üzerinden tanımlasa da, bu durum sırf kendi coğrafyasıyla sonlu değildir; gerçekten Avrupa’dan Asya’ya, Amerika’dan Afrika’ya, kuzeyden güneye pek Fazla yerde misal sıkıntıların yaşandığını biliyoruz. örneğin Afrika lisanlarının pek birden fazla sömürge lisanlarının saldırısı nedeniyle yok olmakla karşı karşıya bugün. Hâlihazırda Afrika kıtasının neredeyse Aka bir kısmının eğitim lisanı Fransızca ve İngilizce. Aslında Afrika kıtası, hem tartışmaların ağır yaşandığı bir coğrafya olması hem de karşısında gelişen lisan eksenli politik gayretler nedeniyle üzerinde Baş yorulabilecek Kıymetli bir yer. Bilhassa kıta muharrirlerinin kendi içindeki tartışmalarına bakılırsa, epey aydınlatıcı kanıların olduğunu görmek mümkün. Bahsi geçen yerlerde bu duruma karşı lisan, Siyaset ve kültür eksenli uğraşlar yürütülmekte, lisan kadar lisanın içinde manasını bulan kültürel motifler de korunmaya çalışılmaktadır. Bu misyonu yüklenenler ekseriyetle yazarlardır. Lakin nedense Ufak bir azınlık olmalarına Karşın beklentinin en Çok olduğu kesim de bunlardır. Bu insanların üstlendiği rol, tahlil için çıkarılan yol haritası için kıymetlidir elbette Lakin üstteki soruyu tekrar soralım; sorunu işaret edenler, tam manasıyla tahlilin öznesi ve kurtarıcısı olarak görülebilir mi?

Ngũgĩ wa Thiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında lisan Politikası’ isimli yapıtında bu tartışmaya dair şu kelamları söyler: “Afrika dünya üzerinde o denli bir mukadderata sahip olmuştur ki en tasvirci Afrikalı reddedilmenin dehşet verici kaygılarını kendi üzerine çekebilir. O halde anne yurduyla, bu mükellefiyetle bütün bağlarını koparmak ve kozmik bir adam olmaya hakikat dev bir sıçrama yapmak yeğdir. Gerçekte bu korkuyu anlıyorum. Ve Şayet müellifler böylesi bir sahiden kaçma eğilimimi seçmeliyse, o vakit kim Saha okuyacak?”(2)

Laleş’in üstteki tespitinde bahsettiği yabancılaştırıcı tesir Önemli bir sorun. Ama tahlili işaret etmek yerine sorunu işaret eder nitelikte. Thiong’o bu sorunu üstlenmesi gereken şahısların müellifler olduğunu söyler. Müellif sorunu üstlendiyse, peşinden şöyle bir soru sorulabilir: Ortada yapıtını ulaştıracak okuyan, yazan ve konuşan kimse yoksa ne olacak? Yani muharririn vazifesini yerine getirmesi lisan açısından sürecin tamamlanması için kâfi olur mu? Ya da şöyle de sorulabilir: Bir toplumu sırf lisanı bilen ve yazan kurtarır mı? Ortada müellifin üstlenmesi gereken bir durum olması gerektiği kesinlikle fakat bunu yalnızca muharrire bırakma sıkıntıyı çözmeye Yardımcı olmaz. Bu noktada Tiong’o’nun sıkıntıyı tartışırken, niyetini okur açısından Noksan bıraktığını görüyoruz.

Bu hadiseyi sessizce geçiştiren, kendilerine dayatılan lisanı kullanan müellifler olduğu üzere, buna karşı kelamını sakınmadan söyleyen, kendi lisanında ısrarcı olan Tiong’o üzere muharrirler da vardır. Trajik olan, bu aksiliğin kendilerine yeni bir lisanda yazmayı ve konuşmayı dayatan gücün gölgesinde gelişmesidir. Bu zıtlığın bir tarafı, “yeni dilin” kendileri için kurtarıcı olduğunu söylerken, diğer kısmı aksini argüman eder. Tam da buna verilebilecek en hoş örneklerden biri Chinua Achebe’nin başını çektiği Fikir ile Tiong’o’nun aykırılığını oluşturduğu niyettir. Olağan ki burada tartışmanın odağında, lisanı sömürgeleştirilen ülkelerin müelliflerinin olması düşündürücüdür. Achebe, 1964 yılında Afrikalı Müellif ve İngiliz Lisanı ile ilgili konuşmasında şöyle bir Anlatım kullanır: “Bir adamın anadilini bir oburunun lisanı için terk etmesi hakikat mudur? Bu vahim bir ihanet üzere görünüyor ve bir suçluluk duygusu hissettiriyor. Lakin benim için Öbür bir seçenek yok. Bana bu lisan atfedildi ve onu kullanmak niyetindeyim.”(3)

Tiong’o, Achebe’nin kelamlarına ironik yaklaşır: “Tutarsızlığa bakın: Anadili kullanma imkanı ‘korkunç bir ihanet’ ve ‘bir suçluluk hissi’ tabirlerinde düşüncesizliğe dair bir ruh hali uyandırırken; bilakis yabancı lisanlar kati surette Olumlu bir kucaklamaya vesile oluyor..”(4)

Sözlerinden sonra tenkidin dozunu yükseltir ve Transition mecmuasının onuncu sayısında, Gabriel Okara’dan şu alıntıyı yapar: “Afrika’nın kanılarından, Afrika ideolojisinden ve Afrika geleneğinden ve imgeleminden, tam manasıyla feyz almanın gerekliliğine inanan bir muharrir olarak, kanımca bu birikimden verimli bir halde istifade etmenin Biricik yolu; kaynağı, Derhal derhal harfi harfine, Afrika anadilinden, muharrire Anlatım aracı olarak hangi lisanı kullanıyorsa da, o lisanda Çeviri etmektir. Ben sözlerimde anadilin tabirlerine olabildiğince sadık kalmaya efor ettim. Zira bir kimse; bir söz, söz kümesi, bir Tümce ve hatta Afrika lisanında birisinden, bir halkın toplumsal normlarına, davranımlarına ve kıymetlerine dair, sabırla bir derleme yapabilir. Afrika lisanının hayat dolu imgelemlerini yakalayabilmek ismine, öncelikle fikirlerimi İngilizce Anlatım etme alışkanlığından kaçınmak zorunda kalmıştım. Başlangıçta bu meşakkatli oldu, lakin öğrenmeye mecburum. Her Ijaw* sözü üzerine çalışmak ve İngilizcedeki en yakın manasını ortaya çıkarmak için makul olarak kullanıldığı durumu keşfetmem gerekiyordu. Bu benim için büyüleyici bir tecrübeydi.”(5)

Dil tartışmaları ışığında ısrarla kendi lisanında yazmayı seçen muharrir ve şairler olduğu üzere, Achebe üzere Öbür bir lisanda yazmayı seçen, bunun yanlışsız olduğunu söyleyen muharrir ve şairler de vardır. Bu tartışmalar yalnızca Afrika kıtasındaki müellif ve çizerler için değil, öteki kıtalarda da karşımıza çıkar. Öbür bir lisanın hegemonyası altına giren lisanların müellif ve düşünürlerinin pek birçok Tiong’o, Okara ve onlar üzere düşünen müellifler üzere karşılıklar verir. Achebe üzere istisnalar da yok değildir natürel. Bu durum baskı altındaki lisanların müellifleri ortasındaki tartışmalardır.

Laleş’in Gazete Duvar’da Vecdi Erbay’la yaptığı söyleşide, kendisine sorulan bir soruya verdiği cevapta, Tiong’o, Okara ve Achebe’den farklı üçüncü bir yol önerdiğini görüyoruz: “Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin içinde sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi metot açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçenin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve mısra kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor.”(6)

Laleş’in önerdiği üçüncü yol, kendi lisanında yazan bir müellifin, lisanına zenginlik kattığı tarafındaki fikirdir. Ancak Kıraathanede yaptığı konuşmada sarf ettiği kelamlar, güya karşıtını söylüyordu. Çelişkili görünen bu fikrin, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ incelendiğinde yersiz olduğu görülüyor. Gerçekten şuurla örülmüş bir şiir ve bu çelişkiyi şiir üzerinden hesaplaşmaya dönüştüren bir durumla karşılaşıyoruz.

“Söz, ahdidir beşerin,
vefâsı kendi ikliminde Mevcut olma biçimidir.
Ağıt masalını yitiren devlerin anlatılarında
zihnimize zuhur eden esrarî harf kuşlarıdır.”

Ağıt masalını yitiren dev diye işaret ettiği, babasıyla ortasında yabancılaşmaya neden olan lisan ve dahası lisanının kaybolmasına dair kaygısıdır. Ama öncesindeki, ‘Söz, ahdidir beşerin, vefâsı kendi ikliminde Mevcut olma biçimidir’ dizesi, kelama yüklenen mana ve bu telaşın yersiz olduğunu söyler. Zira Mevcut olmaktır asıl sıkıntı. Bu açıdan bakıldığında lisanın ikinci plana düştüğünü görüyoruz.

Laleş’in edebi transferini şiir üzerinden kurması rastlantısal değildir. Zira şiir, şairine geniş bir Meydan yarattığı üzere lisanın farklı biçimlerde kullanılmasına da katkısı olur, bu da yabancılaşmayı engelleyerek dehşet duvarının aşılmasını sağlar. Üstte Tiong’o’nun müellifi lisan konusunda sorumlu tutan sözlerindeki eksiklik, yani okura ulaşma korkusu muhakkak ki Laleş’i Öbür bir lisanda hesaplaşmaya iter. Türkçenin Laleş’e kendi lisanında yazdıklarına bir zenginlik kattığı üzere, Türkçe yazdıklarında da hesaplaşma imkânı verdiği görülüyor. Laleş’e nazaran sorun Türkçe değil, Türkçeyi Mecbur kılan ve Kürtçeyi yasaklayan iktidardadır: “Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine Fazla katılmıyorum; lisanlar birbiri üzerinde baskı kurmaz. Lisanlar birbiriyle sözcük, mana alışverişinde bulunur. Lisanlar ortasında bir Cin komşuluk bağlantısı var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, Vakit vakit Türkçeye reaksiyon duyarak açığa çıkarıyoruz.”(7)

Laleş’in bu noktada Tiong’o ve Achebe’den farklı olarak önerdiği, iki dilliliğin pekâlâ bir müellif için zenginlik olabileceğidir. Bu noktada şu soru sorulabilir tahminen; farklı lisanlarda birebir şeyleri söylemek söylenen şeyden ne kaybettirir? Her ne kadar Achebe ve Tiong’o üzere muharrirler temelde farklı düşünüyor üzere görünseler de yazdıkları birebir toplumsal problemlerin etrafında döner. Bu da düşünsel açıdan onları birbirine Irak iki müelliften çok misal bir edebi üretimin ve misal sıkıntıların tarafı yapar. Kim diyebilir ki, Achebe’nin ‘Afrika Üçlemesi’ ile Tiong’o’nun ‘Bir Buğday Tanesi’, ‘Kan Çiçekleri’ ve ‘Aradaki Irmak’ romanları farklı düşünen yazarlarca kaleme alınmıştır, tersine güya her iki metin de birebir muharririn kaleminden çıkmış üzeredir. Problemler ve işleniş biçimleri tıpkı Ama kullandıkları lisanları farklıdır. Soruna bu açıdan bakınca hem muharririn lisanla münasebeti hem de izlenecek yolun ne olacağına dair bir Fikir ortaya çıkar. Lisanı kaybolmakla Çehre yüze kalmış bir toplumun kültürünün, sanatının ve hatta lisanının yarınlara nasıl aktarılacağı Ehemmiyet kazanır burada. Achebe ve Tiongh’o’yu farklı olmalarına Karşın birbirine yaklaştıran, Laleş’i de misal bir çizgiden arayışa iten niyet de budur; kendi toplumlarının farklı lisanlarda de olsa aktarıcısı almak, kültürlerine ilişkin bir bellek, bir arşiv oluşturmak.

Bir de Tüm bunlardan bağımsız, lisanı üzerinde rastgele bir baskı yokken, ferdî sebeplerle Öbür lisanları tercih eden müellifler vardır. Slavoj Zizek örneği bu mevzuda tahminen de en çarpıcı olanıdır. Zizek, kendisiyle ilgili yapılan bir belgeselde neden hem Rusça hem de İngilizce öğrendiğine dair İzah yaparken, “Dünyada Soğuk Cenk vardı, Rusça ve İngilizceden birisinin dünyaya hâkim olacağını düşünüyordum, işimi talihe bırakamazdım, iki lisanı de öğrenmeye karar verdim,” halinde ironik bir karşılık verir. karşılık ironik gelebilir Ancak altında bir hakikati barındırır: “Hâkim lisan.” Bu kavram, Zizek’in de dediği üzere öteki lisanları domine edeceği (yok edeceği değil), baskın hale geleceğiyle ilgiliydi. Ama bu niyet kendi lisanının yok olacağına dair bir Tasa taşımadan ortaya çıkmıştı. Hasebiyle Zizek’in kanısının temelinde lisandan bağımsız, kendi fikirlerini aktarma duygusu vardı. Zizek, kolayı seçip kendi lisanında yazmak yerine, geniş kitlelere ulaşacağını düşündüğü bir lisana dair öngörüde bulunup yapıtlarını o lisanlarda vermeği tercih eder. Burada “tercih” sözcüğü, zorunluluktan farklı düşünülmelidir; zira içinde baskı altına alınmış bir yönelimi değil, bilakis keyfi bir durumu işaret eder. Laleş’in babasıyla ortasındaki derin uçurumun Zizek’te olduğunu düşünmek için bir neden yoktur. Tercihen farklı lisanlarda yazan Zizek üzere pek Fazla muharrir vardır. örneğin Nabokov, Bolşevik İhtilali sonrası Rusça yazmaktan vazgeçip yapıtlarını İngilizce yazmaya karar verir. Milan Kundera, Çekçe yerine Fransızcayı tercih ederken, Samuel Beckett İngilizceyi ileri derecede bilmesini bir Mani üzere görerek sırf kurallarına bağlı kalacağı fikriyle Fransızca yazmış, hatta yazdığı lisanda Nobel yazın Mükafatı bile almıştır.

Tercihli olarak Öbür lisanlarda yazmak anlaşılır bir şeydir Lakin lisanının kaybolacağı endişesiyle kendi lisanında yazamamak keyfiliği değil asimilasyonu işaret eder. Tiong’o, Achebe, Okara ve Laleş’in kelamlarını birleştiren ve onları bu mevzuda fikre sevk eden durum budur. Tam da bu noktada Zizek ve gibisi müelliflerin anlattığı bir şey vardır, o da bir müellif için gerçek olanın hangi lisanda yazacağı değil, ne yazacağıdır.

Her ne kadar farklı tahlil yolları önerseler de özünde lisanı kendi sıkıntılarına aracı kıldıkları ve sorunlarının kendilerine dayatılan lisan olmadığını anlıyoruz. zıt halde bu derece yeterli eserler ortaya çıkaramazlardı. Neredeyse hepsi kendi lisanları önünde Mani teşkil eden iktidarın asimilasyon siyasetleri olduğunu işaret eder lakin farklı lisanlarda benzeri şeyleri söyler. Laleş’in itirazının tam da burası olduğunu söylemek yanlış olmaz. Sorunu, “başka bir dilden” Müstakil iktidar bağlamında ele alır, tahlilin de bu perspektifte olduğunu işaret eder. Öbür bir lisanda kendini yaşatmak da denebilir buna.

Tercihli olarak kendi lisanında yazmayan muharrirlerin pek birden fazla, lisanları tehdit altında olsaydı muhtemelen Tiong’o ve Laleş üzere emsal kederlerden mustarip olur, emsal fikir ekseninde metinler yazarlardı. Hasebiyle Öbür bir lisanda yazmaya mecburi kalmak ile tercihen Öbür bir lisanda yazmak tıpkı şey değildir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Beckett üzere istekli bir halde Fransızca yazması ile Achebe’nin zorunluluktan Fransızca yazması tıpkı fikrin sonucu olamaz. Keza Nabokov’un kızdığı için kendi lisanını terk etmesiyle Yaşar Kemal’in kendi anadilinde yazamaması da birebir değildir. Bu minvalde örnekler çoğaltılabilir. fakat Tüm bu muharrirleri birleştiren Biricik bir şey vardır, lisandan Müstakil aktardıkları sanatlarıdır bu da. Bu noktada lisan ve muharririn politik arayışı örtüşebilir, buna lisan problemleri de dâhildir. Bundan ötesi müellifin bir toplumun lisanını kurtaracağına dair kendisine yüklenen manasız manadır. Müellif lisanı kurtaramaz, sadece sanatını icra eder. Lisanı kurtaracak olan devlet aygıtına dönüşmesidir. Zizek bunu bildiği için farklı lisanları öğrenmek istedi. Zira galip gelenin lisanının kaçınılmaz bir halde muharririn lisanına dönüşeceğini biliyordu.

Yukarıda Laleş’in, “Zamanla okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı” kelamlarını Beckett’ın, Nabokov’un, Zizek’in arayışından farklı, her ne kadar üçüncü bir yolu seçmiş olsa da Achebe, Tiong’o ve Okara ile misal bir yere koymak gerekir; ortada bir Sorun varsa, odağında muharririn lisan seçimi değil iktidarın yanlış lisan siyasetinin bir sonucu vardır. Laleş’in Kürtçesi, Tiong’o’nun Gikûyû lisanı bir kurtarana gereksinim duyarken, Beckett’ın İngilizcesi bir kurtarana gereksinim duymaz. Birisinde iktidar kaynaklı bir baskı varken, başkasında Özgür bir seçim vardır. Dolaysıyla lisan ve muharrir ortasında her iki durum için Aksi bir alaka vardır, birisinde muharrir meramını anlatmak için lisana gereksinim duyarken, başkasında lisan kurtulmak için bir müelliften fazlasına muhtaçlık duyar. ihtiyaç duyulan bu şey de bir müellifin eforundan fazlasını işaret eder; Laleş’in de işaret ettiği üzere iktidarın baskıya nihayet vermesi, kişinin kendi lisanında yazıp çizmesine dayanak olunmasıdır bu da. Yani lisanın eğitim lisanına dönüşmesidir anlatmak istediği. “Zamanla okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı,” kelamlarıyla “devletin dilini” kastettiğini, sorunun da tahlilin de adresini gösterdiğini görüyoruz.

Tiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında lisan Politikası’ isimli kitabında çarpıcı bir tespitte bulunur: “Biz Afrikalı müellifler olarak her Vakit Avrupa-Amerika ile yeni sömürgeci ve siyasi ilgilerden yakınmışızdır. Hakikat. Ancak yabancı lisanlarda yazmaya devam ederek, onlara biat ederek, kültürel seviyede o yeni sömürgeci kölelik ve ram etme ruhunu yaratmakta ısrarcı olmuyor muyuz? Afrika’nın emperyalizm olmadan yapamayacağını söyleyen bir siyasetçi ile Afrika’nın Avrupa lisanları olmadan yapamayacağını Anlatım eden bir müellif ortasında ne ayrım var?”(8)

Sormadan edemiyor insan; muharrir, lisanı yasaklıyken kültürünü, sanatını, hoşu, edebiyatını sonraki nesillere aktarmak için ne yapması gerekir? Öbür bir lisanda yazıyorsa, yazmayı bırakmalı mıdır yoksa bırakmamalı mıdır? Muharrirler kendi toplumlarının aktarıcısıdırlar; pahalarını, kültürünü, sanatını, ideolojisini, psikolojisini hülasa lisanın içeresine yerleşen ne varsa bunları aktarmaktan sorumludurlar. Elbette kendi lisanında yazmakta ısrarcı olmak kıymetlidir Lakin lisanından koparılmış bir topluma hangi lisanda ulaşılacağı Kıymetli değil midir? lisan kadar toplum, cemiyet kadar lisanın kullanılacağı okulların varlığı, okullar kadar lisanı yaygın kullanıldığı bir sistem, sistem kadar bu sisteme nizam veren bir devlet aygıtı Gerekli değil midir? Öyleyse müellife hangi lisanda yazdığını sormak yerine neyi yazdığını sormak daha hakikat değil midir?

Laleş’in lisan sorununu dayandırdığı üçüncü yol tam da bu aygıtla ilgilidir. Hakikaten tahlili “iktidar” odaklı tartışmasının nedeni de bu aygıtın Kürtçe üzerindeki yabancılaştırıcı tesiridir. Laleş “iktidar” der zira devlet demek zordur. Zati şiir yazarak kendisine devletle bir hesaplaşma alanı yaratmasının nedeni de bu zorluktur. Bir lisanın kurtuluşunu politik tartışmalardan azade tutarak, statüsünü düşünmeden, lisanın eğitim lisanı olmasını tahlil olarak görmeden, kurtuluşu sadece edebiyatçıların bu ve gibisi arayışlarında aramak ne derece gerçek olur, kestirmek sıkıntı. Dahası lisanın kurtuluşu için şiirle çarpışmak, neyi ne kadar kurtarır bunu da. Bir toplumun lisanının kurtuluşunu birkaç âlâ Şair ve muharrire yüklemek manasız. Afrika’da lisanla ilgili tartışmalar yürütülürken, edebiyatın ve şiirin ne kadar Cılız kaldığı biliniyor olacak ki tartışmaları yanlışsız bir noktaya çekilmesi sağlanıyordu. Sadece bu rolü üstlenenler edebiyatçılardı; muharririn ve edebiyatçının rolü olsa olsa bu olur.

Dil ile ilgili sorunun hakikat bir mecrada tartışılması muharrire Aka bir özgürlük alanı yaratacaktır. Muhtemelen tehdit ortadan kalktıktan sonra müellifin keyfiyetine Şahit olacağız. Hâlihazırda Becket’ın hisleriyle Tiong’o, Laleş ve gibisi edebiyatçıların hislerinin tıpkı olmamasının nedeni de bu olsa gerek. Ne yazık ki Laleş’i, Tiong’o ve Achebe üzere müellifleri kendi lisanında yazdıkları nedeniyle tartışmıyor, Öbür bir lisanda yazdıkları dikkatimizi çektiği için konuşuyoruz. Sormadan edemiyor insan; bu muharrirler üstteki kelamlarını yabancı oldukları lisanda değil de kendi lisanlarında yazmış olsalardı, bugün bunları tartışıyor olur muyduk? O denli görünüyor ki sıkıntı.

Bu noktaya kadar lisanı kurtarmak için neler yapılabileceğini, hasebiyle bu bağlamda müellifin rolünün ne olduğuna değindik. Sorun muharrir odaklı tartışılınca, nasıl bir yanılgıya sürüklendiği ortada. Muharririn kendi lisanında yazmamasını lisanın yok oluşunu, lisanın yok oluşunun toplumun yok oluşuna bağlamak Aka bir yanılgıdır. Zira cemiyet denen şeyin hudutlarını yalnızca lisan değil, tarih, edebiyat, sanat, din, gündelik ömür, kültür, üzere Öbür şeyler de belirler. Münasebetiyle muharrir sorunu işaret eder, devlet ya da “statü” üzere aygıtlar lisanı kurtarır.

Dil ile devlet münasebetinin en hoş örneği tahminen de İbranice’ye hayat veren Eliezer Ben-Yahuda’nın yaptığı çalışmadır. Yehuda, 1889’da İbranice lisan Konseyi’ni kurarak lisana dair entelektüel bir çalışma yapmış, lisanın gereksinim duyduğu sistemin öncüsü olmuştur. Üstte belirtildiği üzere bundan fazlasını yapması Muhtemel değildir, gerçekten İbranice bir lisan bilimcinin uğraşının ötesine, organize bir yapıya taşınmıştır. İsrail 1948 yılında kurulduğunda, cemiyet İbranice haricinde neredeyse Tüm dünya lisanları konuşuyordu. Yehuda ile temelleri atılan lügat çalışması, devlet eliyle yapılan çalışmaların akabinde eğitim lisanına dönüşür ve yavaş yavaş toplumla bütünleşir. Bugün on milyona yakın insanın konuştuğu dünyanın Kıymetli lisanlarından birisi olur İbranice. İsrail 1948 yılında kurulana kadar yaklaşık altmış sene lisandan bahsedilmez. Lisanın kurtuluşu sadece bir insanın eforuyla Muhtemel olsaydı Yehuda Biricik başına kâfi olurdu. Lisanın kurtuluşunun temeli sistemle bütünleşmesi, gündelik kullanımının ötesine taşınması ve bir aygıt tarafından geniş bir alanda kullanılmasıdır.

İbranicenin bilinmemesi bir toplumu kültürsüz, edebiyatsız, tarihsiz ve tarifsiz bırakmamıştı. Yahudi toplumunun Öbür lisanlarda tutulan kayıtları, arşivleri sayesinde olmuştu bu da. İsrail, devlet kurulduktan Çabucak sonra İbraniceye Öbür lisanlardan transferler başladı, yavaş yavaş bir cemiyet lisanı ve kültürüyle Birlikte inşa edildi. Yahudi toplumunun kendi lisanından kopması bir hakikati barındırdığı Kesin Ama bu durum bir toplumu yok etmedi. Yahudi toplumu Öbür lisanlarda kendi kültürüne ilişkin emaneti Geri almamış olsaydı bugün yok olmuş bir topluluktan bahsediyor olacaktık. Yehuda’nın durumu müellif ve lisan ortasındaki alakada, müellifin rolünün ve hudutlarının ne kadar olduğuna dair bir Fikir verebilir tahminen.

Bu hususta çarpıcı diğer bir Örnek Kürtlerin yaşadıklarıyla ilgili lakin İsrail’deki durumun gibisi değil tam aksisini anlatan, Öbür lisanlarda arşiv tutamamanın nasıl yıkıcı olduğunu anlatan bir örnek.

Jonathan J. Randal’ın ‘Bunca Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması?’ isimli kitabı, Saddam Hüseyin’in iktidarı periyodunda yaşananları mercek altına alır. Randal, bu kitap başlığını T. S. Eliot’ın ‘Çorak diyar Dört Kuartet ve Öbür Şiirler’ kitabındaki Gerontion şiirinden alır. Randal’ın şiirdeki bu dizeyi kitap ismi olarak düşünmesi Beyhude değildir. Çünkü ırak Kürdistan bölgesinden İran’a, İran’dan Suriye’ye, Suriye’den Türkiye’ye uzanan ve uzun yılları Meydan kapsamlı bir çalışma ortaya koyar. Bu mühlet zarfında, yıllarca Irak’ın kuzeyinde ve İran’la sonu olan köyleri gezer. Kürt İç savaşına dair araştırmalar yapar. ırak ve İran’da beşerlerle konuşur, işlenen katliamları, cinsel akınları, cinayetleri araştırır ve olup bitenlerin Biricik tek kaydını meblağ. Topladığı onca acılı kıssayı kitaplaştırır en sonunda. Araştırma esnasında bir şey müellifin dikkatini çeker, yaşanan onca şey neden kayıt altına alınmamıştır? Saddam’ın ve periyodun İran hükümetlerinin yaptıklarına dair özetle şöyle bir not düşer tarihe; bu zulme maruz kalanlar, kendilerine bu berbatlığı reva görenleri nasıl affedecektir? Bu denli bilgi edindikten sonra bu şiddeti, bu berbatlığı yaratanların nasıl olur da affedileceğini merak eder, kitaba da ‘Bunca Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması?’ ismini o nedenle verir. Randal, İran ve Türkiye hududuna yığılan insanların, Hudut uzunluklarında kendilerini bekleyen “dilsizliğinden’’ bahseder. Ülkelerinde maruz kaldıkları onca şeyi yazamamış, kayıt altına alamamış bu kadar insanın Hudut uzunluklarında Tuhaf bir terk edilmişlikle ömürleri nihayet bulur. Kayıtlar Çehre binlerce insanın İran’a girmek için “sınıra” yığıldığı ve orada bekletildiği için soğuk ve açlıktan öldüğünü muharrir. Bir acının coğrafik hudutları, bu beşerler için kendilerine ilişkin olmayan bir lisanın hududunda affedilmez bir nefrete dönüşür. Randal yaşanan onca acının, Öbür lisandaki bir acıya dönüşmesinin nedenini Kürt lisanının kesimli oluşuna ve bu nedenle de birlik olunamamasına, hasebiyle ortak bir hafıza oluşturulamamasına bağlar.

“Kürtler abece çeşitliliği bakımından bölünmüş durumdalar. İran’daki Gorani, Fars yazısı kullanılır. Sorani, İran ve Irak’ta olduğu üzere. Ama yurtdışındaki Türkiyeli Kürtler, Fransız Mandası sırasında Suriye’de Buyruk Kamıran Bedirxan tarafından düzenlenen, değiştirilmiş bir Latin alfabesiyle Kurmanci öğreniyorlar. Kaçak olarak Türkiye’ye sokulan kitaplar, gazeteler ve mecmualarda bu abece kullanılıyor. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Kürtler, Kril alfabesi kullanıyor. bütün bu faktörler, genelde dağlık alanın doğal izolasyonu ve bölünmüşlüğü Kürt birliğinin bütün Kürtler tarafından kullanılan ve de anlaşılan Biricik lisan ve Biricik alfabeyle daha yeterli sağlanacağına kani olmuş milliyetçileri ümitsizliğe itmiştir.”(9)

Kaydı tutulmayan pek Fazla toplumsal olay, cinayet, yıkım tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Bunda tarihi yazanların, kazananlar olmasının hissesi çoktur. millet olmanın, dahası kuvvetli olmanın en Değerli Bina taşlarından biri tahminen de oluşturulan toplumsal bellektir. Bu da topluma ilişkin tutulan kayıtlarla mümkündür. kuvvetli devletlerin işgal ettikleri ülkelerde yaptıkları birinci şey, arşivleri ortadan kaldırmak, tarihî yerleri yok etmek, kütüphaneleri yakmak olur. Dünya tarihi bu ve buna misal trajedilerle doludur. Münasebetiyle “bellek” denen şey öldürenin ve yok edenin lisanı üzerinden kendi lehine işleyen tarihi bir süreç halinde cereyan eder. Burada trajediye maruz kalan toplumun yapabileceği Biricik bir şey kalır geriye, Öbür bir lisanda hafıza yaratmak. O denli bir hafıza yaratılmalı ki, gereksinim duyulan bu arşiv günü gelince tıpkı İsrail’deki üzere tekrar inşa edilen bir toplumun belleğine dönüşebilsin. Muharririn rolü de burada devreye girer; kendi lisanı kadar Öbür lisanlarda de kayıt tutmak, hafıza oluşturmak.

Dolayısıyla İsrail örneği bize Kıymetli bir ayrıntısı anlatır, bu da bir toplumun kurtuluşunun sadece lisanın kurtulmasıyla Muhtemel olmadığı hakikatidir. lisan unutulabilir, hatta unutturulabilir Ancak Öbür lisanlarda tutulacak kayıtlar en az lisan kadar kıymetlidir. Muharririn, sanatkarın sorumluluğu burada başlar, hangi lisanda yazıyorsa yazsın kendi kültürünün aktarıcısı olmak durumundadır. Zira Öbür bir lisanda yaşatılan şey, eninde sonunda kendi kültürüne ve lisanına döner. Hasebiyle müellifin ve sanatkarın bir sorumluluğu varsa, o da hangi lisanda olursa olsun kendi toplumuna dair bir hafıza yaratmasıdır.

Laleş’in bir toplumun kurtuluşunu lisandan azade düşünmesi, yabancılaşmanın bir sistem-iktidar sorunu olduğunu işaret etmesi ve tahlili lisan olduğu kadar lisandan öteye taşıması tahminen de bu nedenledir.

Notlar:

1 – Ne Mesut Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışması, Kıraathane Yayınevi, 1. Basım, S. 307
2 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları S. 61
3 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları, S. 31
4 – a.g.e S.31
5 – a.g.e S.31
6 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
7 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
8 – Ngugi Wa Thiong’o, Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında lisan Siyaseti, Hece Yayınları, Çev. Şebnem Nantu, S.56
9 – Jonathan C. Randal, Çok Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması, Çev. Faysal Nerse, Avesta Yayınları, S.41