Edgar Allan Poe’yu nasıl bilirsiniz? Gotik edebiyatın Aka ustası, dünya şiirine ‘Annabel Lee’ ve ‘Kuzgun’ üzere başyapıtlar kazandırmış bir şair, Yine dünya edebiyatına Auguste Dupin üzere bir dedektif kazandırmakla kalmamış, tıpkı vakitte “dedektif öyküsü” diyebileceğimiz cinsin yaratıcısı olmuş bir yazın dâhisi. bütün bunlar yetmezmiş üzere, günümüzde bile birden fazla muharririn yapıtlarında direkt yararlandığı “tek tesir kuramı”nı geliştirmiş bir müellif ve kuramcı. Bir öykünün, okurun zihninde Biricik bir tesir yaratacak biçimde kurgulanmasını, metindeki karakterlerin, olayların ve yerlerin bu tesire hizmet etmesi gerektiğini söylemiş ve “kısa öykü” diye isimlendirebileceğimiz çeşidin de öncüsü olmuş bir isim.
Eğer Poe, ‘Bay Thingum Bob’un Edebiyat Önemli’ isimli hikayeyi yazmamış olsaydı, üstte söylediklerimiz Poe’yu tanımlamak için kâfi sayılabilirdi. Lakin Poe’nun 1844 yılında kaleme aldığı bu hikayenin, yazılışından 72 Yıl sonra ortaya çıkacak olan Dadaizm akımının erken Devre habercisi olduğunu söyleyebiliriz.
Poe’nun bu hikayesi ve Dadaizm’le kontağı hakkında daha Evvel Virüs Mecmuası’nın Ağustos-Eylül 2021 tarihli sayısında bir yazma yazmıştım fakat Poe hakkında daha detaylı bir inceleme yaptığım şu günlerde, mevzuyu tekrar gündeme getirmenin yararlı olacağını düşündüm.
Dadaizm’in Zürih’teki Kabare Voltaire’de toplanan, Hugo Ball, Jean Arp, Richard Hulsenbeck, Marcel Janco, Tristan Tzara üzere bir Küme genç sanatçı tarafından 8 Şubat 1916’da oluşturulduğunu, o ünlü Dada manifestosunun da 14 Temmuz 1916’da Hugo Ball tarafından kaleme alındığını biliyoruz. Böylelikle, kurumsallığa, konformizme ve burjuva sisteminin yarattığı sisteme karşı bir isyan niteliği taşıyan, manası dışlayan ve rastlantısal olanı önceleyen Dadaizm 20. yüzyılın birinci avangart sanat akımı olarak tarihteki yerini almıştı.
Dadaizm’in özelliklerini anlamak için Tristan Tazara’nın ‘Dadaist Bir Şiir Yazmak İçin’ isimli şiirini okumak gereğince Fikir veriyor. Hatta bu şiirin başlı başına bir Dadaist manifesto olduğunu bile söyleyebiliriz.
DADAİST BİR ŞİİR YAZMAK İÇİN
Bir gazete alın/ Bir makas alın/ Bu gazeteden şiirinizin ne uzunlukta olmasını/ istiyorsanız o uzunlukta bir makale seçin/ Makaleyi kesin/ Daha sonra itinayla bu makaleyi oluşturan Tüm / sözcükleri Kesin ve bir torbaya koyun/ Yavaşça karıştırın/ Sonra kestiğiniz her parçayı Biricik tek çıkarın/ Torbadan çıkardığınız sırayla/ İhtimamla kağıda yazın/ şiir size benzeyecektir./ İşte artık halkın anlamayacağı, güzel bir duyarlığa/ sahip nihayet derece özgün bir müellif oldunuz.
(Çev: Tozan Alkan)
NE YAZDIĞININ KIYMETİ YOK, Kafi Kİ BİÇİMİN OLSUN!
Şimdi gelelim ‘Bay Thingum Bob’un Edebiyat Önemli’ isimli hikayeye:
Thingum Bob’un babası, mesleğinin doruğundaki bir berberdir. Dükkânının müdavimleri ortasında devrin Ünlü editörleri de vardır. Hatta Ünlü Gad-Fly mecmuasının editörü, tıraş olurken, Thingum’un babası tarafından keşfedilen Bob Yağı’nı öven bir şiiri yüksek sesle okumuştur. İşte o gün Ufak Thingum Aka bir Şair olmaya karar verir.
Babası, oğlunun bu isteğini anlayışla karşılar ve onu Şair değil, editör olması için teşvik eder. Aslında ortada Fazla ayrım yoktur zira şairlerin birden fazla esasen editördür. Ona çatı katında bir oda verir. Gerekli malzemeyi temin eder: Kağıt, kalem, mürekkep, bir Kafiye sözlüğü ve Gad-Fly’ın bir nüshası. Bu türlü başlar Thingum Bob’un editörlük ve şairlik macerası. Fakat iddia edebileceğiniz üzere kendisini tepeye ulaştıracak basamakları üçer beşer atlayarak kat edemez. güç ve çetrefilli bir yoldur bu. Reddedilişler, ayak oyunları ve karşısına çıkarılan akla hayale gelmeyecek pürüzlerle uğraş eder. Sonunda Baht yüzüne güler. Periyodun Ünlü mecmuası Lollipop’un editörü Bay Crab, Thomas Hawk ismiyle mecmuasına tertipli olarak yazmasını Teklif eder. Daha birinci yazısıyla, Gad-Fly’ın editörünün defterini dürer Thingum. Onun Bob Yağı isimli şiiri üzerine yazdığı, mecmuanın tam otuz altı sayfasını kaplayan bir tenkit yazısıdır bu. yazma yayınlandıktan sonra Gad-Fly’ın editörü ortadan kaybolur ve bir daha izine rastlanamaz.
Şiir yazmaktan daha kolay gelir bu stil yazılar yazmak Thingum’a. Zira sistematik çalışıyordur ve Fazla güzel bir Yazı prosedürü bulmuştur. Usulü şudur: ‘Lord Brougham’ın Konuşmaları’, ‘Cobbett’in bütün Eserleri’, ‘Yeni Argo Sözlüğü’, ‘Haddini Bildirme Sanatı’, ‘Küfür Dersleri’ ve ‘Lewis G. Clarke’ın lisan Üstüne Yazıları’ isimli kitapları indirimli fiyattan alır. Bu kitapları bir kaşağı ile ince ince doğrar, kesimleri bir eleğe doldurur. Elekten geçirip edepli sayılabilecek sözcükleri ayırdıktan sonra, kalan Misli kelamları Aka bir teneke biberliğin içine koyar. Biberliğin Yan tarafında Aka delikler olduğu için, istediği cümleleri fizikî ziyan vermeden içinden çekip çıkartabilecektir.
Yazısını Yazı vakti gelince, Aka uzunluk bir yazma kağıdına kaz yumurtası akı sürer ve bu kağıdı da tıpkı sözcüklere yaptığı üzere ince ince keserek biberliğin içine atar. Sonra biberliği uygunca sallar. Boş kağıtlara yapışan sözcükler sayesinde yazısı hazırdır. Evvelce yazının genelinde bir tutarsızlık ve acayiplik olduğunu düşündüğü için biraz huzursuz olur. Birbirine uymayan sözcükler vardır ve bu sözcüklerin birtakımı da aykırıdır. fakat kısa vakitte bu tedirginliği üstünden atar Thingum. Zira yazısı yayınlandığında Aka bir muvaffakiyet kazanır, Daimi övgüler alır ve Tüm dünyada hayranlık uyandırır.
Sonucu kestirim etmek güç değil. Bu yazıları arkası gerisine yayınlayan Thingum Bob, dünyanın en tanınmış muharriri olur, üniversal bir şöhrete kavuşur. Kendi tabiriyle, “tarih yazar”. O esnada yazılarını yayınlattığı Lollipop’un da sahibi olmuştur. Derken ülkedeki öbür yazın mecmualarını de satın alır, hepsinin ismini birleştirip Biricik bir mecmua olarak yayınlar.
Başarısının sırrını da açıklar hikayenin sonunda Thingum Bob: Yazmak, Daimi yazmak, gece gündüz yazmak, uygun günde Kötü günde, açken, susuzken… Daima yazmak. Ne yazdığınızın kıymeti olmadığını da söyler lakin. önemli olan Biricik bir şey vardır: Tarz!
TENEKE BİBERLİKTEKİ SÖZCÜKLERDEN TORBADAKİLERE…
Yıllar sonra, Thingum Bob’un Yazı biçimi, Tristan Tzara’nın Dadaist şiir Yazı usulüne dönüşecektir. Tzara, Yazı yolunun, rastgele seçilen sözcüklerin art arda dizilmesi olduğunu söyler. Bunun için bir gazeteden makasla kesilen sözcüklerin bir torbaya atılıp, torbadan sırayla çekilmesini önerir. Sözcüklerin gazetedeki hangi makaleden kesileceğine, yazılacak olan şiirin uzunluğuna nazaran karar verilmelidir. Makalenin içeriği ve kullanılan sözcüklerin niteliği Kıymetli değildir. önemli olan makaledeki Sözcük sayısının şiirde kullanılacak Sözcük sayısına denk gelmesidir.
Teneke biberliğin yerini torba almıştır. Makas Yine tıpkı makastır. yazma (ya da şiir) Yeniden sözcüklerin rastlantısal biçimde art arda sıralanmasıyla oluşmaktadır fakat ortada Değerli bir ayrım vardır. Tzara’nın formülünde, içindeki sözcüklerin kullanılacağı anne metnin bir ehemmiyeti yoktur. Thingum ise kullanacağı metinleri itinayla seçer. örneğin yazısında kullanacağı sözlerin bir kısmı, Sanayi ihtilalinin yol açtığı yıkımların lakin klasik tarım toplumuna Geri dönüşle aşılacağını argüman eden İngiliz gazeteci, muharrir William Cobbett’e aittir. ‘Lord Brougham’ın Konuşmaları’, bu prosedürü uygularken kullandığı bir öbür yapıttır. Köle ticaretinin kaldırılması, hür ticaret ve parlamento ıslahatı iç olmak üzere, birçok liberal anlayışın savunucusu olan bir İngiliz devlet adamıdır Brougham. Eski bir köle olan Lewis Garrard Clarke ise hem ‘Acıların Hikayesi’ isimli kitabında yaşadığı esareti anlatmış hem de kölelik tecrübelerinden Laf ettiği konferanslar düzenleyerek Amerika’nın birçok eyaletini gezmiştir. Poe’nun Hikaye kahramanı Thingum’un bu ismi seçmesi de Tesadüf olmasa gerek. Geriye, ‘Yeni Argo Sözlüğü’, ‘Küfür Dersleri’ ve ‘Haddini Bildirme Sanatı’ kalıyor ki, bu kitaplar, yazarlığının birinci yıllarında kendisine hayli zahmet yaşatan, devrin Ünlü mecmualarının editörlerine karşı açacağı “edebi” savaşta kullanabileceği sözcükleri seçmesinde ona hayli yardımı olacak kitaplardır.
Poe, bu hikayesiyle Dadaizm’in Yazı sistemini 72 Yıl evvelden haber vermiş, Thingum Bob ise dünyanın birinci kurgu Dadaist muharriri olarak yazın tarihindeki yerini almıştır.
Yorum Yok